دردسرهای آبی طالبان برای آسیای مرکزی

رودخانه جیحون یا آمودریا پر آب ترین رودخانه در منطقه آسیای مرکزی است که از کوه های پامیر سرچشمه می گیرد و حدود 1126کیلومتر از آن در قسمت مرزهای شمالی افغانستان با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان جاری است. هرچند مسیر اصلی رود به سوی دریاچه آرال است اما تمامی آب آن در طول مسیر و با کانال‌کشی‌هایی که برای کشاورزی صورت گرفته به مصرف می‌رسد.
بعد از روی کار آمدن حکومت طالبان در سال ۱۴۰۰، مقامات این حکومت تصمیم به احداث یک کانال آبی بزرگ به طول حدود ۳۰۰ کیلومتر(از ولایت بلخ تا ولایت فاریاب) و عرض ۱۵ متر برای انتقال بخش قابل توجهی از آب رودخانه جیحون به داخل افغانستان گرفتند تا بخش کشاورزی را و صنایع غذایی را در کشورشان رونق بدهند. اجرای این طرح پر تنش را از فرورین ۱۴۰۱ از ولایت بلخ آغاز کردند و اعلام کردند ظرف مدت ۵ سال این طرح را تکمیل خواهند کرد.
ملا برادر معاون نخست وزیر حکومت طالبان در مراسم شروع احداث این طرح بزرگ آبی، آن را از مهم‌ترین پروژه‌های این حکومت برای نجات مردم افغانستان دانست و گفت: تکمیل این کانال وضعیت اقتصادی افغانستان را بهبود بخشیده و این کشور را به خودکفایی نزدیک می‌کند. ملا برادر در اهمیت این طرح تصریح کرد: «برای شروع پروژه کانال آب قوش‌تپه چنان جدی شدم که همه کارهایم را کنار گذاشتم». در مراسم افتتاح این طرح ملی برخی وزرا و مقامات بلندپایه حکومت موقت طالبان از جمله، وزیر زراعت، سخنگوی دولت و وزیر اقتصاد این گروه نیز حضور داشتند. در این نشست ملا نورالله نوری؛ سرپرست وزارت مرزها و قبایل گفت: «شاهد روزی خواهیم بود که دیگران برای کار و سرمایه‌گذاری به افغانستان بیایند.» ملا نوری افزود: اطمینان می‌دهم با اجرای طرح‌های اقتصادی، افغانستان در آینده رقیب کشورهای خارجی می‌شود.
سران کشورهای آسیای مرکزی در نشست های مختلف خود به طور جدی با طرح های حکومت طالبان برای برداشت آب از رودخانه «آمودریا» مخالفت کرده اند.
رئیسان جمهوری ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان همین هفته گذشته بود که در عشق‌آباد پایتخت ترکمنستان فشارهای بیش از انداره بر آمودریا را مورد بررسی قرار دادند و خواهان توقف احداث کانال قوش تپه بر روی این رودخانه شدند.
به گزارش آسیاپلاس طالبان در حال احداث یک کانال بزرگ (قوش تپه) برای انتقال آب از رودخانه جیجون هستند. منبع آبی مهم آسیای مرکزی بخصوص تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان آمودریا است که اگر کانال قوش هم ازاین رودخانه تغذیه شود این کشورها بخصوص ترکمنستان و ازبکستان با مشکل جدی کاهش آب مواجه خواهند شد. به اعتقاد تحلیلگران احداث این کانال و بهره برداری از آن می‌تواند، روابط آسیای مرکزی را با حکومت طالبان به شدت تحت تاثیر قرار دهد.
خرداد ماه سال جاری نیز در چهارمین نشست نمایندگان ویژه اتحادیه اروپا و کشورهای آسیای مرکزی برای افغانستان که در عشق آباد برگزار شد شرکت کنندگان با طرح های حکومت طالبان برای برداشت آب از رودخانه «آمودریا» به طور جدی مخالفت کردند.
سران آسیای مرکزی در نشست های خود به مسایل اشتراک منابع آبی با در نظر گرفتن منافع کشورهای منطقه به ویژه در شرایطی که احداث کانال «قوش تپه» توسط طالبان در ولایت بلخ از منابع آبی رودخانه فرامرزی آمودریا در حال اقدام است توجه ویژه کرده اند و از حکومت طالبان خواسته اند تا در استفاده از منابع طبیعی مشترک نیازهای همه همسایگان را در نظر بگیرد.
هفته گذشته نیز در بیانیه پایانی نشست سران کشورهای تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان نگرانی هر سه کشور از وضع آب در آینده نزدیک مطرح شد و نگرانی خود را نسبت به کاهش آب آمودریا در نتیجه کانال در حال احداث قوش تپه ابراز کردند.
افغانستان و همسایگان آن در آسیای مرکزی، هیچ توافقنامه‌ای درباره نحوه استفاده از آب ندارند. در دوران شوروی، آب آمو دریا بدون مشورت با افغانستان منحرف می‌شد و مورد استفاده قرار می‌گرفت. درگیر بودن افغانستان در یک جنگ تقریبا چهل ساله، مانع از آن شده است تا این کشور بتواند پروژه‌هایی را برای بهره‌برداری از آب آمو دریا به مرحله اجرا درآورد.
به گفته کارشناسان اگرچه افغانستان نیز مثل تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان حق بهره‌برداری از آب را دارد اما کانال «قوش تپه» برای ترکمنستان و ازبکستان گران تمام خواهد شد.
سایت مطالعات شرق نیز نوشته است، کانال قوش تپه می‌تواند روابط کشورهای پیرامون را تحت تأثیر قرار داده و پیچیدگی مسائل هیدروپلیتیکی به شدت وخیم آسیای مرکزی و حوضه آبریز دریای آرال را تشدید کند. برخی از پژوهشگران مدعی هستند که پتانسیل ایجاد درگیری و مناقشه بر سر منابع آب در هیچ جایی از دنیا، به اندازه حوضه آبریز دریاچه آرال نیست. دو کشور پایین دست در حوضه آبریز فرامرزی حوضه آبریز آرال به شدت وابسته به این منابع آبی مشترک هستند. لذا انتقال آب آمودریا در بالادست توسط افغانستان در کنار کنترل آب این رودخانه توسط سد بزرگ راغون در تاجیکستان و کنترل آب سیر دریا در بالادست توسط سد بزرگ قنبراته توسط قرقیزستان، به شدت کشورهای پایین دست حوضه آبریز آرال نظیر ازبکستان و ترکمنستان را متضرر خواهد کرد. این درحالی است که وضعیت تسهیم آب آمودریا و سهم افغانستان از بهره‌برداری و استفاده از این کانال مشخص نیست.
کانال قوش تپه، بزرگترین کانال آبرسانی افغانستان، قرار است بر روی سرشاخه رودخانه فرامرزی آمودریا در حوضه آبریز آرال ساخته شود. امکان‌سنجی و طراحی کانال قوش تپه در سال ۱۳۹۷ توسط شرکت AECOM آمریکا و با حمایت مالیِ ۶/۳ میلیون دلاریِ USAID انجام شده است. هزینه تکمیل و ساخت این کانال ۱۵ میلیون دلار برآورد شده است. کانال قوش تپه دارای طول ۲۸۵ کیلومتر، عرض ۱۰۰ متر و عمق ۵/۸ متر بوده و ارتفاع آب در کانال ۵/۶ متر است. این کانال قرار است طی سه فاز و تا سال ۲۰۲۸ تکمیل شود و آب آن از بخش‌های خلم، نهرشاهی و دولت‌آباد استان بلخ عبور کرده و به بخش‌های آقچه، مردیان و خواجه دوکوه استان جوزجان رسیده و از آنجا به بخش اندخوی استان فاریاب سرازیر ‌شود. در مسیر این کانال بزرگ، چندین سد انحراف آب و سیستم‌های آبیاری در نظر گرفته شده است. ظرفیت کانال قوش‌ تپه ۶۵۰ مترمکعب بر ثانیه عنوان شده است (توان انتقال ۲۰ میلیارد متر مکعب آب در سال را دارد).
با تکمیل کانال قوش تپه ۶۰۰ هزار هکتار زمین دیمی‌ به زمین کشت آبی تبدیل می‌شود و کشت و تولید گسترده محصولاتی نظیر پنبه، انگور، خربزه، سویا، بادام و پسته مد نظر است. علاوه بر آن، دولت افغانستان پیش‌بینی کرده است که با بهره‌برداری از این کانال به خودکفایی در کشاورزی برسد. افغانستان ادعا کرده است، با تکمیل این پروژه حدود ۲۰۰ هزار نفر نیروی انسانی به صورت مستقیم و غیرمستقیم مشغول به کار خواهند شد.
کشورهای آسیای مرکزی در سال ۱۹۹۲ سندی به نام موافقتنامه آلماتی امضاء کردند که تا حدودی به تنظیم مصرف آب در منطقه کمک می‌کند. اگرچه افغانستان، آن توافقنامه را امضاء نکرده است، اما رهبران این کشورها معتقد هستند که افغانستان نیز حق دارد از رودخانه آمودریا برای نیازهای خود استفاده کند. طبق موافقتنامه آلماتی پیش‌بینی شده بود که افغانستان ۱/۲ میلیارد متر مکعب از آب آمودریا استفاده کند که این رقم بسیار کمتر از ۲۰ میلیارد متر مکعب توان انتقال آب کانال قوش تپه است.
کارشناسان بیم آن دارند که با بهره‌برداری از کانال قوش تپه، وضعیت حوضهٔ آبریز منطقه شدیداً آسیب ببیند. این در حالی است که در سالیان اخیر همهٔ جمهوری‌های آسیای مرکزی به‌طور فزاینده‌ای کمبود آب را احساس می‌کنند. پایین دست این حوضه یعنی ازبکستان و ترکمنستان ممکن است بیشترین آسیب را ببینند.
مقامات کابل قرار نیست تنها به ساخت کانال قوش تپه بسنده کنند. افغانستان در نظر دارد مجتمع برق آبی بسازد که می‌تواند بیشتر جریان تابستانی رود پنج را ذخیره کند.
اجرای این دو پروژه نه تنها ممکن است مشکلات اقتصادی و اجتماعی در ازبکستان و ترکمنستان را در پی داشته باشد، بلکه ممکن است یک فاجعهٔ زیست‌محیطی در سراسر آسیای مرکزی نیز در پی داشته باشد.