اجلاس بریکس و رویکرد غرب‌ستیزانه آن

بریکس چیست؟
بریکس در ۱۶ جون ۲۰۰۹ از سوی کشورهای برازیل، روسیه، هند و چین در شهر یکاترینبورگ روسیه تاسیس شد. آن زمان این سازمان «بریک» خوانده می‌شد. »بریک» ترکیب حروف اول نام آن چهار کشور به زبان انگلیسی است. در سال ۲۰۱۰، با پیوستن افریقای جنوبی، نام این سازمان از «بریک» به «بریکس» تغییر یافت. بریکس فعلاً پنج عضو دارد، ولی در این اواخر کشورهای زیادی از جمله ایران، آرژانتین، مصر، عربستان و امارات متحده عربی در صف انتظار برای عضویت در این سازمان نشسته‌اند.
تعریف روشن و همه‌پذیری که تا کنون از بریکس ارایه شده این است که این سازمان می‌خواهد سیطره و هژمونی دولت‌ها و نهادهای غربی در حوزه اقتصاد، سیاست و نظامی‌گری در سطح بین‌الملل را بشکند و در قامت بدیل قدرتمند عرض اندام کند. از اعضای این سازمان به‌مثابه قدرت‌های اقتصادی نوظهور یاد می‌شود که نظم حاکم بر روابط بین‌الملل به‌ویژه از حیث اقتصادی را نمی‌پسندند. بریکس قاعدتاً یک مجمع اقتصادی است، ولی در حوزه قدرت و سیاست در سطح بین‌الملل نیز دخالت می‌کند. کشورهای عضو این سازمان از حیث نفوس، مساحت، اقتصاد و توان نظامی در وضع بهتری قرار دارند و اگر متحد بمانند، می‌توانند در برابر بلوک غربی «جی ۷» موازنه‌سازی کنند. البته تلاش بریکس معطوف به موازنه‌سازی نرم از حیث اقتصادی است نه موازنه‌سازی سخت از حیث نظامی.
مهم‌ترین گامی که بریکس برای موازنه‌سازی علیه غرب برداشت، ایجاد «بانک توسعه نوین» در ششمین اجلاس سالانه در ۲۰۱۴ بود. این بانک برای مهار صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی ایجاد شده است. گفته می‌شود که بریکس از شیوه کار و رهبری این دو نهاد بین‌المللی غربی رضایت ندارد؛ چون هر دو از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا رهبری می‌شوند و اعضای بریکس در آن نقش ندارند. بانک توسعه بریکس در راستای تقویت زیرساخت‌های اقتصادی کشورهای عضو و همچنان اعطای وام به کشورهای نیازمند فعالیت می‌کند. بریکس با ایجاد این بانک و مخالفت با شیوه کار و اداره نهادهای مالی غربی به‌دنبال آن است تا رهبری کشورهای در حال توسعه را در دست گیرد.
براساس گزارش‌ها، در حال حاضر، بریکس ۳۱.۵ درصد تولید ناخالص داخلی جهان را در اختیار دارد و طبق پیش‌بینی‌ها تا سال ۲۰۵۰ به مرز ۵۰ درصد خواهد رسید. همچنان، این مجمع از ۴۳ درصد جمعیت و ۳۰ درصد خاک جهان نماینده‌گی می‌کند.
رویکرد ضد غربی بریکس
بریکس در بدو تولد نگاه متفاوت از غرب به نظم اقتصادی بین‌المللی داشت نه لزوماً غرب‌ستیزانه. اما به‌تدریج نگاه ضد غربی در موضع این سازمان پدیدار شد. مهم‌ترین عامل آن می‌تواند پافراتر گذاشتن بریکس از حوزه اقتصاد به جنگ و سیاست باشد. همچنان، سه عضو بریکس مسلح به سلاح هسته‌ای هستند و بدیهی است که از دخالت در عرصه قدرت و سیاست دور نمی‌ایستند. برای نمونه، بحران اوکراین عامل موثر بر اتخاذ موضع ضد غربی از سوی این سازمان است؛ چون روسیه عضو مهم آن است. همچنان، بالاگرفتن تنش‌های اخیر میان چین و ایالات متحده مزید بر علت شده است. اعضای بریکس به‌رغم داشتن مبادلات تجاری گسترده با غرب تا این دم کوشیده‌اند در بحران اوکراین، گامی برندارند که به زیان مسکو تمام شود. هند، چین و افریقای جنوبی به قطع‌نامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد مبنی بر محکومیت حمله روسیه بر اوکراین رای ممتنع دادند که اگر کشورهای نامبرده به‌ویژه هند، عضو بریکس نمی‌بودند، شاید چنین نمی‌کردند.
حاشیه مهم اجلاس ژوهانسبورگ، غیبت ولادیمیر پوتین، رییس جمهور روسیه، است. دلیل آن این است که پوتین در ۱۷ مارچ ۲۰۲۳ از سوی دادگاه کیفری بین‌المللی محکوم به ارتکاب جرایم جنگی در اوکراین شد که در صورت حضور در اجلاس باید بازداشت شود؛ چون افریقای جنوبی یکی از کشورهایی است که عضویت دادگاه کیفری بین‌المللی را دارد و ملزم به اجرای حکم است. ولی، پرتوریا اعلام کرد که نمی‌تواند حکم دیوان کیفری را اجرا کند؛ چرا که اجرای آن به مفهوم اعلان جنگ علیه روسیه است. لذا، مسکو به اعزام وزیر خارجه‌اش اکتفا کرد و پوتین قرار است به‌گونه مجازی در اجلاس حضور پیدا کند.
عامل دیگری که رویکرد ضد غربی بریکس را بیش‌تر برجسته می‌سازد، استقبال از حضور ایران است. ایران در ۲۷ جون ۲۰۲۲ درخواست عضویت به بریکس داده است که تا این دم برای رد و قبول آن، تصمیم اتخاذ نشده است، ولی این کشور در نشست‌های بریکس به‌حیث مهمان ویژه حضور داشته است. ابراهیم رییسی، رییس جمهور ایران، در چهاردهمین اجلاس سران بریکس موسوم به «بریکس پلاس» که در ۲۴ جون ۲۰۲۲ با میزبانی چین برگزار شده بود، به دعوت رییس جمهور این کشور به‌گونه مجازی اشتراک و سخنرانی کرد. همچنان، حسین امیر عبداللهیان، وزیر خارجه ایران، در نشست بریکس موسوم به «دوستان بریکس» که در سطح وزیران خارجه در شهر کیپ‌تاون افریقای جنوبی در ۱ جون سال روان برگزار شده بود، اشتراک کرد. همچنان چند روز قبل در ۹ آگست، جلسه‌ای موسوم به «ایران و بریکس» برگزار شد و از عضویت ایران در این مجمع سخن‌ها رفت. همین‌طور در اجلاس ژوهانسبورگ نیز از رییس جمهور ایران دعوت شده است. در ۱۷ آگست، پوتین با رییسی مکالمه تلفونی کرد و گفته می‌شود که امکان عضویت ایران در بریکس بخشی از آن بوده است. یک روز پس از آن، نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، با رییسی گفت‌وگوی تلفونی داشت و ابراز خوشحالی کرد که در حاشیه اجلاس بریکس بیش‌تر صحبت خواهند کرد. روشن است که استقبال گرم از حضور ایران که کشور ضد غربی است، رویکرد بریکس نسبت به غرب را دشمنانه‌تر می‌سازد.
نکته مهم دیگر، دعوت از کشور بلاروس در اجلاس بریکس است. این بار نخست است که بلاروس در اجلاس این سازمان اشتراک می‌کند. بلاروس متحد روسیه است و تحت تحریم دولت‌های غربی قرار دارد. اشتراک این کشور در اجلاس بریکس، شمشیر غرب‌ستیزی این سازمان را برنده‌تر از گذشته خواهد کرد.
در آستانه برگزاری اجلاس بریکس، مهم‌تر از آن دیداری بود که میان سران ایالات متحده، کوریای جنوبی و جاپان در کمپ دیوید انجام شد و بحران اوکراین و تایوان در محور آن قرار داشت. همزمانی این دو اجلاس معنا‌دار به‌نظر می‌خورد و حکایت از انقطاب عمیق‌تر میان قدرت‌های بزرگ غرب و شرق می‌کند.
پرسش مهم این است که آیا بریکس می‌تواند تبدیل به قدرت موازنه‌ساز علیه غرب شود؟ پاسخ به این پرسش دشوار است. اعضای بریکس گرفتار مشکلات درونی هستند. برای نمونه، برازیل برخلاف هند، چین و افریقای جنوبی به قطع‌نامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد مبنی بر محکومیت حمله روسیه بر اوکراین رای مثبت داد. هند با چین منازعه مرزی دارد و رابطه دو کشور سرد است. هند، همچنان متحد امریکاست؛ کشوری که بریکس به‌دنبال مهار قدرت آن است. این تناقض‌های درونی مانع از درخشش بریکس به‌حیث نهاد موازنه‌ساز علیه دولت‌های غربی در سطح بین‌الملل می‌شود. «دالرزدایی» یکی از تلاش‌های بریکس برای شکستاندن قدرت نرم غرب است. این سازمان به‌دنبال معرفی ارز جدید در برابر دالر است. این تصمیم ظاهراً در واکنش به اعمال تحریم‌های یک‌جانبه دولت‌های غربی علیه کشورهای در حال توسعه به‌ویژه اعضای بریکس گرفته شده است. روسیه از آن‌جایی که تحت تحریم قرار دارد، ایده معرفی ارز جدید را بیش‌تر دنبال می‌کند، ولی گفته می‌شود که هند با آن چندان موافق نیست. این که بریکس در معرفی ارز جدید و پی‌گیری سیاست «دالرزدایی» موفق می‌شود یا نه، گذر زمان نشان خواهد داد.