اصلاح یک اشتباه؛ گمرک هرات به داخل شهر منتقل شد

اوایل سال ۱۳۹۸ خورشیدی به دستور رییس جمهور بخش «محصولی» گمرک هرات از شهر به بندر مرزی اسلام‌قلعه انتقال یافت. این اقدام سبب اعتراض برخی بازرگانان و کارگران گمرک شد، اما حکومت سر حرفش ماند و گمرک انتقال یافت. طی حدود دو سال اخیر با انتقال گمرک به مرز اسلام‌قلعه، رویدادهای امنیتی در مسیر هرات – اسلام‌قلعه افزایش یافت و کارمندان و کمیشن‌کاران گمرک در این مسیر ربوده یا کشته شدند. افزون بر این، عواید گمرک هم به دلیل مشکلات امنیتی کاهش چشم‌گیری یافت. با گذشت دو سال از انتقال گمرک، به دنبال وقوع فاجعه آتش‌سوزی بزرگ در گمرک هرات، رییس جمهور از تصمیم انتقال گمرک پشیمان شد و به تازه‌گی وزارت مالیه بخش محصولی گمرک را از بندر مرزی اسلام‌قلعه به شهر هرات انتقال داده است. فعالان اقتصادی و سکتور خصوصی هرات، از انتقال دوباره گمرک محصولی به شهر استقبال می‌کنند و پافشاری دارند که باید زیرساخت‌های مورد نیاز در گمرک جدید فراهم و تأسیسات گمرکی به گونه معیاری ساخته شود.
گمرک «محصولی» به شهر منتقل شد
وزارت مالیه با ارسال مکتوبی به مقام ولایت هرات، از انتقال دوباره گمرک محصولی از بندر مرزی اسلام‌قلعه به گمرک سابق شهر هرات، خبر داده است. در این مکتوب آمده که رییس جمهور به دلیل مشکلات امنیتی و خواست سکتور خصوصی، دستور داده تا گمرک دوباره به شهر هرات انتقال پیدا کند. خالد پاینده، سرپرست وزارت مالیه، در این مکتوب نگاشته است که بخش محصولی به شهر هرات انتقال یابد، گمرک اسلام‌قلعه به عنوان گمرک سرحدی فعالیت خود را ادامه دهد و مواد سوختی در گمرک اسلام‌قلعه محصول شود. در این مکتوب که به تاریخ ۳/۱۲/۱۳۹۹ به هرات ارسال شده، هم‎چنان آمده است که به تاریخ ۲۹/۱۱/۱۳۹۹ نشستی با حضور محمداشرف غنی، رییس جمهور کشور برگزار شد و بر‌اساس دستور رییس جمهور، گمرک باید دوباره به شهر هرات منتقل شود.
مقام‌های محلی هرات نیز از انتقال گمرک محصولی بندر مرزی اسلام‌قلعه به مرکز شهر خبر می‌دهند. سیدوحید قتالی، والی هرات، در صحبت با روزنامه ۸صبح می‌گوید که قرار است گمرک جدید در نزدیکی ایستگاه قطعه چهارم خط آهن خواف – هرات، کنار «سرک بای‌پاس» ساخته شود. به گفته او، هیأتی از اداره عملیاتی ریاست جمهوری برای بررسی ساخت تأسیسات گمرکی در موقعیت جدید به هرات سفر کرده و ارزیابی‌ها برای آغاز کار عملی ساخت آن آغاز شده است. والی هرات می‌افزاید که تا زمان بهره‌برداری از گمرک جدید، بخش محصولی گمرک در گمرک سابقه هرات فعالیت خواهد کرد. آقای قتالی تأکید دارد که به دستور حکومت مرکزی، تنها مواد سوختی در گمرک مرزی اسلام‌قلعه محصول می‌شود و سایر کالاهای وارداتی مانند گذشته در گمرک سابق هرات محصول خواهد شد. بر‌مبنای معلومات اداره محلی هرات، روند دریافت محصول گمرکی در گمرک سابق هرات جریان دارد و کالاهای وارداتی محصول می‌شود.
ناامنی در بزرگ‌راه اسلام‌قلعه و کاهش عواید
در ماه ثور سال ۱۳۹۸ خورشیدی، رییس جمهور دستور داد تا بخش محصولی گمرک اسلام‌قلعه از مرکز شهر هرات به بندر مرزی اسلام‌قلعه انتقال داده شود. این تصمیم با واکنش منفی سکتور خصوصی رو‌به‌رو شد‌. کارمندان گمرک چندین بار در اعتراض به این تصمیم دست به اعتراض زده و خیمه‌ اعتراضی در مقابل ساختمان ولایت هرات برپا کردند تا شاید بتوانند صدای‌شان را به گوش حکومت برسانند، اما کسی صدای آنان را نشنید و گمرک به بندر مرزی اسلام‌قلعه انتقال یافت. پس از انتقال گمرک، مسیر بزرگ‌راه هرات – اسلام‌قلعه ناامن شد و کارمندان گمرک و کمیشن‌کاران در این مسیر ربوده یا کشته شدند. در یکی از موارد، ماه حمل سال ۱۳۹۹ خورشیدی، پنج کارمند نماینده‌گی بانک مرکزی در گمرک مرزی اسلام‌قلعه توسط طالبان ربوده و تیرباران شدند.
بر‌اساس یافته‌های جدید، از ماه ثور سال ۱۳۹۸ تا ماه سرطان سال ۱۳۹۹ خورشیدی، در ‌زمان نسبتاً کوتاهی، دست‌کم پنج رویداد مرگ‌بار امنیتی در این مسیر اتفاق افتاد که در نتیجه‌ آن ۱۵ تن قربانی شدند. ربوده شدن کارمندان بانک مرکزی، حمله بر موتر کمیشن‌کاران گمرک، ربوده شدن و قتل پنج کارمند بانک مرکزی، حمله بر نیروهای مرزی ارتش در بازار شهرک مرزی اسلام‌قلعه و در نهایت انفجار ماین کنار جاده‌ای در مسیر کاروان موترهای رییس گمرک هرات، مهم‌ترین موارد ناامنی طی ماه‌های اخیر است.
در کنار افزایش ناامنی، بررسی میزان درآمد گمرک هرات در سال ۱۳۹۹ خورشیدی نسبت به سال‌های قبل نشان می‌دهد که به دلیل ناامنی و مشکلات امنیتی ناشی از انتقال گمرک، عواید این نهاد کاهش چشم‌گیر یافته است.
استقبال سکتور خصوصی از انتقال گمرک
مقام‌ها در اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری هرات می‌گویند که در هنگام انتقال گمرک از شهر هرات به اسلام‌قلعه، سکتور خصوصی مخالف این اقدام بود، اما وزارت مالیه تأکید داشت که انتقال گمرک به گونه آزمایشی انجام می‌شود و ظرف سه ماه تمامی زیرساخت‌های لازم در گمرک اسلام‌قلعه ایجاد خواهد شد. احمدسعید عظیمیان، معاون اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری هرات، می‌گوید که حکومت نتوانست وضعیت گمرک را در بندر مرزی اسلام‌قلعه مدیریت کند و «فاجعه آتش‌سوزی هرات»، یکی از پی‌آمدهای ناگوار انتقال گمرک بود.
به گفته او، هرچند در تمام کشورهای دنیا گمرک‌های محصولی در مرز موقعیت دارد و از لحاظ منطقی باید گمرک در مبدأ ورودی مرز باشد، اما در افغانستان به دلیل نبود زیرساخت‌ها، امکانات، تجهیزات و امنیت، زمینه فعالیت گمرک در مرز وجود ندارد.
حمیدالله خادم، رییس اتاق صنایع و معادن هرات، از انتقال گمرک به شهر هرات استقبال می‌کند. از دید وی، انتقال گمرک از شهر هرات به مرز اسلام‌قلعه «اقدامی اشتباه» بود و حکومت مخالفت سکتور خصوصی با این اقدام را مد نظر نگرفت.
اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری و اتاق صنایع و معادن هرات، از انتقال دوباره گمرک محصولی به شهر هرات استقبال می‌کنند و پافشاری دارند که باید زیرساخت‌های مورد نیاز در منطقه «روزنک» یا «سرک بای‌پاس» برای ایجاد گمرک جدید فراهم شود.
هرچند با گذشت حدود دو سال گمرک محصولی از بندر مرزی اسلام‌قلعه به شهر هرات منتقل شد، اما تصمیم رییس جمهور در این مدت، سبب افزایش تلفات جانی، کاهش عواید و از همه مهم‌تر وقوع «فاجعه آتش‌سوزی بزرگ» در گمرک اسلام‌قلعه هرات شد.