نشر دانشنامه زبان فارسی تاجیکی در تاجیکستان

«دانشنامه زبان تاجیکی» به تعداد ۵۰۰ نسخه که رویدادی «مهم» برای اهل ادب و هواخواهان فرهنگ و زبان تاجیک‌ها در ورارود (ماوراءالنهر) ارزیابی می‌شود، در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، چاپ و منتشر شده است. این کتاب توسط معظم دلاورف و فریدون محمدالله و عابد شکورزاده، سه پژوهشگر تاجیک، تهیه شده است که از پژوهشگران دایرةالمعارف ملی تاجیک هستند. سردبیر این دانشنامه نور‌محمد امیرشاهی، رئیس دایرةالمعارف ملی تاجیک است.
«دانشنامه زبان تاجیکی» در تجربه فرهنگ‌نگاری تاجیک‌ها نخستین قاموسی است که روند زبان‌شناسی تاجیک را در حدود تقریباً یکصد سال بازتاب می‌دهد.
تاریخچه نشر «دانشنامه زبان تاجیکی»
«دانشنامه زبان تاجیکی» در قلمرو زبان و ادب فارسی نخستین دایرةالمعارف مربوط به این زبان است و ایده تألیف آن در آغاز دهه ۱۹۸۰ به میان آمده بود یکسال پس از آنکه پژوهشگران پژوهشگاه زبان روسی «وینوگرادوف فرهنگستان علوم روسیه»، درهمکاری با دانشمندان روسی‌پژوه برجسته که در دیگر مؤسسه‌های علمی و آموزشی روسیه و خارج از آن کار می‌کردند، دانشنامه «زبان روسی» را تهیه کردند و به چاپ رساندند. دانشنامه «زبان روسی» با تکمیل و ویرایش جدید بارها بازنشر شده است. بار آخر این کتاب در سال ۲۰۱۹ چاپ مجدد شده بود.
در قلمرو اتحاد شوروی پیشین با تاسی از محققان روس، تنها در دو جمهوری دیگر – اوکراین و بلاروس – چنین قاموس‌هایی تهیه و نشر شده است. «دانشنامه زبان اوکراینی» از سال ۲۰۰۰ تا سال ۲۰۱۳ سه بار چاپ شده است و «دانشنامه زبان بلاروسی» سال ۱۹۹۴ به نشر رسیده است.
معظم دلاورف، یکی از تهیه‌کنندگان «دانشنامه زبان تاجیکی» می‌گوید: «در آغاز دهه ۱۹۸۰ مسئولان پژوهشگاه زبان و ادبیات رودکی تاجیکستان از پیشنهاد دایرةالمعارف تاجیکستان برای تهیه چنین قاموسی استقبال کردند. از همان دوره، دانشمندان تاجیکستان در فرهنگستان علوم این کشور و دیگر مؤسسه‌های تحقیقاتی و آموزشی زبان تاجیکی (فارسی)، دست به کار شدند تا این اثر تهیه و چاپ شود.»
اما به گفته آقای دلاورف «بروز ناآرامی‌ها و جنگ داخلی تاجیکستان (۱۹۹۲-۱۹۹۷) مانع پیشرفت این ابتکار عمل شد و تنها در چند سال آخر، تحریر و تکمیل دانشنامه زبان تاجیکی به پایان رسیده است.»
مطالب و موضوعات «دانشنامه زبان تاجیکی»
«دانشنامه زبان تاجیکی» مطالب مهمی مربوط به مسائل علم زبان‌شناسی و فراتر از آن را دربرگرفته است؛ از جمله مطالبی پیرامون برخی از زبان‌های زنده، همچنین تعدادی از زبانهای «متروک» جهان، خانواده‌های زبان‌ها و گروه‌های زبان‌های هم‌خویش (زبان‌های هند و اروپایی، زبان‌های اسلوونیایی، زبان‌های ترکی، فینو-اوگری، زبان‌های سامی و حامی…).
در این کتاب اطلاعاتی راجع به حوزه انتشار و شمار گویشوران، ویژگی‌های ترکیب آوازی، دستور، واژه‌ها، خط، تاریخ پیدایش خط، نوع‌های خط، میراث خطی نیاکان (زبان فارسی)، موقع و جایگاه اجتماعی زبان (زبان رسمی و یا دولتی بودن آن)، زبان معاشرت مردم و یا اقلیت‌ها (قبیله‌ها) درج شده است.
تنظیم‌کنندگان این قاموس تأکید می‌کنند که شمار هنگفت آثار کتبی تألیف شده به زبان فارسی تاجیکی، هم از لحاظ کمی و هم از لحاظ کیفی، بسیار «شگفت‌آور و تحسین‌برانگیز» است. این آثار به دلیل «صراحت و پختگی و وثوق» خود، می‌تواند مبنایی باشد برای پژوهش.
به گفته مولفان این فرهنگنامه، در واقع، نکته‌های دستوری فراوانی در بسیاری از کتاب‌ها، فرهنگ‌های تفسیری فارسی تاجیکی بیان شده‌اند که جنبه‌های جداگانه اصوات و صرف‌ونحو زبان فارسی تاجیکی را «توضیح علمی» داده‌اند؛ و بسیاری از چنین فرهنگ‌هایی (بیش از دویست عدد) اکنون در اختیار ماست.
تا پیش از نشر «دانشنامه زبان تاجیکی» از کدام فرهنگ‌های تفسیری استفاده می‌شد؟
«دانشنامه زبان تاجیکی» در باره فرهنگ‌های تفسیری موجود و محتوای آنها مطالب ویژه‌ای دارد. از جمله: نخستین فرهنگ تفسیری فارسی تاجیکی محفوظ مانده «لغت فُرس» اسدی طوسی (قرن ۱۱ میلادی)، «فرهنگ فخر غواص» فخر‌الدین مبارکشاه غواص غزنوی (آخر قرن ۱۳ و ابتدای قرن ۱۴ میلادی)، «فرهنگ جهانگیری» جمال‌الدین حسین اینجو (آخر قرن ۱۶ و ابتدای قرن ۱۷ میلادی)، «برهان قاطع» محمد حسین تبریزی (قرن ۱۷ میلادی)، «فرهنگ رشیدی» عبدالرشید حسینی (قرن ۱۷ میلادی)، «بهار عجم» لاله تیک چند بهار (قرن ۱۸ میلادی) ، «چراغ هدایت» سراج‌الدین علی خان آرزو (قرن ۱۸ میلادی)، «غياث اللغات» غیاث‌الدین محمد رامپوری (قرن ۱۹ میلادی)، و «فرهنگ آنندراج» محمد پادشاه شاد (قرن ۱۹ میلادی).
همچنین در شبه‌قاره هند شمار زیادی کتاب راجع به دستور زبان فارسی تاجیکی تألیف شده‌اند؛ از جمله، «میزان فارسی» یا «قانونات فارسی» جمال‌الدین حسین شوشتری (سال ۱۷۶۲)، «جامع القواعد» محمدقلی خان محیب (تألیف ۱۷۵۹)، «قواعد فارسی» یا «هفت گل» کامتا پُرشاد (تألیف ۱۷۸۷)، «جوهر دانش» غلامحسین‌خان جوهر (تألیف ۱۷۹۷)، «نهج الادب» صاحب رامپوری – کامل‌ترین و مفصل‌ترین دستور زبان فارسی تاجیکی در هند، «تشریح الحروف» (تشریح نادر) میرحسین دوست سنبه علی (تألیف ۱۷۶۰)، و «تهافت الفساهه» میرزا ‌محمدحسن قتیل لاهوری (فوت: ۱۸۱۹).
با این همه، به تأکید تهیه‌ کنندگان «دانشنامه زبان تاجیکی»، تا قرن ۱۶ میلادی یک اثر جامع فراگیر دستور زبان فارسی تاجیکی با استفاده از مواد این زبان وجود نداشته است.
به گفته عابد شکورزاده، یکی از تنظیم‌کنندگان این دانشنامه، «اثرهای تألیف‌شده در این بخش نیز بر (اساس) صرف‌ونحو زبان عربی تخصیص یافته‌اند». به گفته آقای شکورزاده، «در نوشتن دستور فارسی تاجیکی اروپاییان پیشگام بوده‌اند». او می‌گوید که از جمله می‌توان به «عنصرهای زبان فارسی» مبلغ مسیحی لودویک دی دی (لیدن، هلند، ۱۶۳۹)، «دستور زبان فارسی» ایگناسیو آسسو (ریم، ۱۶۶۱)، و «دستور زبان فارسی» جیلی جونز (لندن، ۱۷۷۱) نام برد.
در قرن ۱۹ میلادی چندین کتاب مربوط به دستور زبان فارسی، از جمله «قانون زبان فارسی» عباسقلی بادکویی (تفلیس، ۱۸۱۸)، «دستور سخن» (۱۸۷۱) و «دبستان پارسی» میرزا حبیب اصفهانی (استانبول، ۱۸۹۰) – نخستین کسی که واژه «دستور» را به کار برده است، «معلم ال اطفال» آخوند احمد حسین‌زاده (تفلیس، ۱۸۸۰)، و «قواعد صرف و نحو فارسی» عبدالکریم ایروانی (تبریز، ۱۸۴۶) تألیف شده‌اند.
از جانب خود تاجیک‌ها نخستین کتاب‌های دستور زبان تاجیکی در دهه ۱۹۲۰ میلادی تألیف شده‌اند که در آنها مؤلفان از روش دستور‌نگاری پیشین – صرف‌ونحو عربی – پیروی کرده‌اند و اصطلاحات آن را مورد استفاده قرار داده‌اند. از جمله چنین کتاب‌هایی، «صرف و نحو تاجیکی» سید رضا علی‌زاده سمرقندی است که سال ۱۹۲۶ منتشر شده بود.
دستور زبان تاجیکی متاثر از دستور زبان روسی؟
در عهد شوروی (۱۹۲۲-۱۹۹۱)، زبان روسی در سراسر این کشور زبان رسمی و تنها زبان معاشرت بین ملت‌های قلمرو آن بود. ازاینرو، دستور زبان روسی هم نمونه‌ای برای دستورسازی دیگر ملت‌ها، از جمله تاجیک‌ها قرار گرفت. اصطلاحات دستور زبان روسی نیز که خود برگرفته از دیگر زبان‌ها (غالباً لاتینی) بودند، بخشی به همان صورت اصلی و بخشی دیگر از طریق ترجمه تحت‌اللفظی و بخشی هم از طریق ترجمه جزئی، زمینه دستور زبان تاجیکی (فارسی) قرار گرفتند. اما پس از فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال تاجیکستان، دستور زبان تاجیکی نیز مورد بازبینی قرار گرفت.
در ۳۰ سال دوران استقلال تاجیکستان، تدریجاً مفاهیم و اصطلاحاتی که طی زمان کنار گذاشته شده بودند، دوباره به آن برگردانده شد. همچنین بسیاری از معادل‌های تاجیکی، مفاهیم و اصطلاحات دستور زبان به حوزه کاربرد آن وارد شدند. این روند اگر چه با مشکلاتی روبرو شد و طرفداران و مخالفان خود را دارد، اما در کل مثبت ارزیابی می‌شود و در این مسیر زبان‌شناسان تاجیک دستاوردهای نظررسی (مهمی) را کسب کرده‌اند. در «دانشنامه زبان تاجیکی» هم در بسیاری از موارد معادل فارسی و تاجیکی اصطلاحات روسی در مقابل آن آورده شده است.
اهمیت نشر «دانشنامه زبان تاجیکی»
«دانشنامه زبان تاجیکی» دربرگیرنده بیش از ۱۵۰۰ اصطلاح مربوط به زبان‌شناسی است. اصطلاحات مطابق مقتضیات و الزامات علم معاصر شرح و تفسیر شده است. از آنجا که رسم‌الخط رسمی در تاجیکستان سیریلیک است، مقاله‌ها به ترتیب این الفبا، یعنی سیریلیک مدخل‌بندی شده‌اند. هر فصل با اطلاعات مفصل و طی مقاله‌های جداگانه با ذکر تاریخ پیدایش آنها و فرم‌های نوشتاریشان توصیف شده‌اند. اصطلاحات مربوط به زبان‌شناسی با آوردن شواهد و مثال‌ها شرح داده شده‌اند.
تهیه کنندگان این دانشنامه امیدوارند که در آینده فرصتی فراهم آید تا این قاموس به رسم‌الخط فارسی نیز منتشر شود.
در «دانشنامه زبان تاجیکی» همچنین مداخلی در باره مؤسسه‌های زبان‌شناسی، دانشکده‌های زبان تاجیکی در دانشگاه‌های تاجیکستان و کتاب‌ها درباره زبان تاجیکی جای گرفته‌اند.
در تألیف «دانشنامه زبان تاجیکی» بیش از یکصد محقق سهم داشته‌اند. در این دانشنامه موضوع‌ها به صورت خیلی فشرده و در قالب معین و محدود مطرح شده‌اند که خواننده را برای پژوهش‌های بعدی راهنمایی می‌کند.
بسیاری بر این باورند که «دانشنامه زبان تاجیکی» در رشد و تکامل زبان‌شناسی تاجیکی فارسی کمک خواهد کرد. هیئت تحریریه این کتاب نیز تأکید کرده است که همه پیشنهادات و ملاحظات خوانندگان را برای بهتر کردن محتوای «دانشنامه زبان تاجیکی» در نشرهای بعدی آن پذیرا خواهد شد.