گرمی روابط روسیه با افغانستان بیش‌تر نمادین است تا بنیادی

روسیه یکی از معدود کشور‌های جهان است که به‌گونه فعال در پی تقویت روابطش با «امارت اسلامی» است. این در حالی است که حاکمان فعلی افغانستان به‌گونه رسمی به‌عنوان یک گروه تروریستی نزد روسیه ثبت می‌باشند، اما این مساله مانع دعوت مسکو از حضور طالبان در مجامع اقتصادی و پروژه‌های بزرگ و مشترک نشده است. در حالی که فرصت‌ها برای تامین روابط اقتصادی و فرهنگی محدود است، اما کرملین توقع دارد سود بیش‌تر از آن به دست بیاورد.
ایدیولوژی طالبان بر سر مخالفت با ارزش‌های غربی نه‌تنها با روایت‌های ضد غربی روسیه همخوانی دارد، بلکه می‌تواند مسیرهای تجاری جدید (کاهش تاثیرات تحریم‌های غرب) را باز کند و همچنان تضعیف شهرت مسکو به‌عنوان متحد جنوب جهانی باشد.
در حاکمیت اولی طالبان در سال‌های ۱۹۹۶ – ۲۰۰۱، دوستی با روسیه برای طالبان یک رویا بود. برای آغاز روابط و حسن نیت، طالبان استقلال جمهوری چچن در قفقاز شمالی روسیه را به رسمیت شناخته بودند. در عین زمان، مسکو تلاش داشت روابط بهتری را با غرب را ایجاد کند. ولادیمیر پوتین، رییس جمهور جوان وقت، از حمله امریکا و متحدانش به افغانستان در سال ۲۰۰۱ حمایت کرد.
وقتی روابط روسیه با غرب رو به وخامت رفت، دیدگاه کرملین نیز نسبت به طالبان تغییر کرد. در آگست ۲۰۲۱، هنگامی که طالبان نزدیک دروازه‌های کابل شدند، تمام سفارت‌خانه‌ها بسته شد و دیپلمات‌های غربی افغانستان را ترک کردند؛ اما سفارت روسیه کماکان به کار خود ادامه داد. دو روز پس از سقوط، دیمیتری ژیرنوف، سفیر روسیه مقیم کابل، نخستین دیپلماتی بود که با نماینده‌های طالبان ملاقات کرد. پس از آن ملاقات، ژیرنوف جنگ‌جویان طالب را «آدم‌های معقول» خطاب کرد و بعدا طالبان مسوولیت تامین امنیت سفارت روسیه را برعهده گرفتند.
کرملین همواره به روایت تند ضد غربی طالبان هم‌سویی نشان داده است. ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه، آشکارا از شکست ائتلاف ناتو در افغانستان در ماه آگست ۲۰۲۱ ابراز خرسندی کرد و گفت که ائتلاف ناتو باید بیش‌تر به کار‌های اصلی خود در آن‌جا توجه می‌کرد تا ایجاد تنش با روسیه‌.
تاریخ، بخشی اجتناب‌ناپذیر روابط بین مسکو و کابل است. از دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۸۰، اتحاد جماهیر شوروی در صنعتی‌سازی افغانستان، تاسیس بند‌های آبی، پل‌ها، سه میدان هوایی، ساخت بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر سرک و موارد دیگر کمک کرده است. موتر‌های ساخت شوروی و تجهیزات نظامی زنگ‌زده روسی در خیابان‌های افغانستان دیده می‌شود و بسیاری مردم هنوز هم روسی بلد‌ند.
به هر حال، این موارد بخشی از مسایل گذشته است و مسکو آن نفوذی را که در گذشته در افغانستان داشت، اکنون ندارد. تمایل نسل جوان افغانستان در قدم اول به سوی امریکاست و به روسیه تنها به‌عنوان یک گزینه پس از امریکا می‌نگرند.
پیش از همه به دلیل بسته بودن بخش کنسولی سفارت روسیه، گرفتن ویزه برای افغان‌ها مشکل بوده است. دوما، با توجه به اظهارات اخیر افغان‌ها در کابل، اکثر مردم فکر می‌کنند که اکنون روسیه مکانی خطرناک است که هر لحظه ممکن است هواپیماهای بدون سرنشین مرتباً پایتخت را مورد حمله قرار دهد. سوما، اهرم‌های فرهنگی سابق از بین رفته است. هیچ برنامه آموزشی یا فرهنگی روسی مانند گذشته در مقیاس بزرگ مانند آموزش زبان در افغانستان وجود ندارد و به نظر می‌رسد کسی نمی‌خواهد آن‌ها را دوباره احیا و یا مدیریت کند.
روابط اقتصادی هم در وضعیت خوبی قرار ندارد. بر‌اساس ارقامی که از اداره ملی احصاییه مرکزی به دست آمده، در ۱۲ ماه اخیر (منتهی به مارچ ۲۰۲۳) واردات افغانستان از روسیه تنها ۴ درصد (۲۸۹ میلیون دالر) بوده است. در مقیاس با کشور‌هایی مانند ایران (۲۰ درصد)، چین (۱۸ درصد) و پاکستان (۱۶ درصد)، حجم واردات از روسیه به افغانستان بسیار کم بوده است.
علاقه‌مندی مسکو به دخیل بودن در مسایل افغانستان، به خاطر یک سلسله پروژه‌های حیاتی است. به‌گونه مثال، ساخت خط لوله گاز ترکمنستان – افغانستان – پاکستان – هند و خط آهن افغانستان که اوزبیکستان و پاکستان را به هم متصل می‌کند؛ اما تحقق این پروژه‌ها به دلیل مشکلات امنیتی در افغانستان نا‌ممکن به نظر می‌رسد.
قرار گزارش‌ها، سال قبل روسیه وعده داد تا سالانه یک میلون تن پترول، یک میلون تن دیزل و ۵۰۰ هزار تن گاز مایع به افغانستان ارسال کند. علاوه بر آن، اکنون قرار است مسکو سالانه دو میلون تن گندم نیز به افغانستان ارسال کند. روسیه این قرارداد را تایید کرده، اما طرف طالبان ادعا دارد که آن‌چه ارسال شده، بسیار کم‌تر از چیزی که وعده داده شده بود، است.
طالبان آشکارا در پی تامین روابط نزدیک‌تر با روسیه هستند. آنان در هر ملاقات با مقام‌های روسی، کوشش دارند سطح روابط را به یک مرحله بالاتر ببرند. همچنان در پی تسهیل قوانین ویزا هستند. در نهایت، مسکو به‌عنوان یک شریک بی‌خیال، باقی می‌ماند. خلاف همکاران غربی، مقام‌های روسی در پی فشار وارد کردن به خاطر مسایل حقوق بشری و تحصیل زنان که عملا از طرف گروه حاکم ممنون شده است، نیستند.
تنها نگرانی مسکو موضوع تروریسم است. روسیه تجربه‌ای مستقیم از حمله ۵ سپتامبر ۲۰۲۲ دارد؛ زمانی که یک بمب‌گذار انتحاری خود را در بیرون سفارت روسیه در کابل منفجر کرد و دو دیپلمات روسی را کشت. گروه داعش شاخه خراسان مسوولیت آن حمله را بر‌عهده گرفت.
طالبان نگرانی‌های روسیه در مورد امنیت را رد می‌کنند و معتقد‌ند که آن‌ها دیگر مشکل تروریسم ندارند. درست است که دیدگاه خوش‌باورانه داشت، اما براساس گزارش نهاد صلح و اقتصاد استرالیا که سال قبل نشر شد، در سال ۲۰۲۲ حملات تروریستی در افغانستان ۷۵ درصد کم‌تر از سال قبل بوده است. با وجود این هم، افغانستان هنوز به‌عنوان خطرناک‌ترین کشور جهان برای تروریسم رتبه‌بندی می‌شود.
در هر صورت، تعمیق روابط با کابل از اولویت‌های کرملین است. روسیه سال گذشته به‌صورت نمادین به یک مقام طالبان در روسیه اعتبارنامه دیپلماتیک صادر کرد. تنها تعداد انگشت‌شماری از کشورهای دیگر در جهان دست به چنین اقدامی زده‌اند.
با توجه به انزوای اقتصادی مسکو از غرب، این کشور گزینه‌های بیش‌تری برای ایجاد روابط تجاری ندارد. به همین دلیل است که تعامل با افغانستان برای کرملین مهم است. این امر همچنان راه دیگری برای رهبری روسیه است تا خود را قناعت دهد که در اعتقادات ضد غربی تنها نیست.
سفر بعدی طالبان به روسیه در ۲۹ سپتامبر در شهر کازان برنامه‌ریزی شده است. قرار است در کنار دیپلمات‌های روسیه و افغانستان، نماینده‌گانی از چین، پاکستان، اوزبیکستان و دیگر کشورها نیز حضور داشته باشند. بحث‌ها بر مبارزه با تروریسم و مواد مخدر متمرکز خواهد بود. اما به هر حالش، چنین نشست‌هایی بیش‌تر درباره تلاش مسکو برای رد ادعاهای منزوی بودن روسیه در سطح بین‌المللی است تا تلاشی واقعی برای حل مشکلات افغانستان.
گام بعدی احتمالاً برای مسکو حذف رسمی طالبان از فهرست سازمان‌های تروریستی روسیه و به رسمیت شناختن دولت در کابل است؛ اما حتا این مراحل نیز صرفاً نمادین خواهد بود. بعید است آن‌ها برای تعمیق روابط اقتصادی بین دو کشور، کاری انجام دهند.