محمد‌حنیف اتمر، سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان، بر‌اساس دعوت رسمی عمر زاکوف، معاون صدراعظم اوزبیکستان، در راس یک هیات بلن‌پایه دولتی متشکل از وزارت‌خانه‌ها و ادارات ترانسپورت، صنعت و تجارت، فواید عامه، اداره خط آهن افغانستان و شرکت برشنا به تاریخ ۷ و ۸ سنبله ۱۳۹۹ به شهر تاشکند جمهوری اوزبیکستان سفر کرد. سفر مذکور در ادامه ویدیو‌کنفرانس مورخ ۱۸ اسد ۱۳۹۹ آقای اتمر با مقامات اوزبیک و صحبت‌های رؤسای جمهوری دو کشور در قالب «دیپلماسی عیدی» به هدف تقویت روابط سیاسی – امنیتی، تجارتی، ترانسپورتی، ترانزیتی و فرهنگی صورت گرفت. در جریان این سفر، سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان با عبدالله عارف‌اوف صدراعظم، عمر زاکوف معاون صدراعظم و وزیر سرمایه‌گذاری و تجارت خارجی، ویکتور محمودوف مشاور امنیت ملی، عبدالعزیز کاملوف وزیر امور خارجه اوزبیکستان و تاجران افغان مقیم آن کشور دیدارهای رسمی داشته است. در پایان سفر وزیر امور خارجه افغانستان خطاب به هیات افغانستان گفت: «صفحه نوین در روابط افغانستان و اوزبیکستان کلید خورد و ما باید به جای گپ بیش‌تر، حرکت بیش‌تر را در روابط خویش با تاشکند داشته باشیم». من در این نوشته به تبیین مهم‌ترین فرصت‌ها و چالش‌ها در روابط کابل – تاشکند با توجه به محتویات و موضوعات مطرح شده در سفر متذکره برای آغاز فصل استراتژیک میان افغانستان و اوزبیکستان خواهم پرداخت.
روابط دیپلماتیک میان افغانستان و اوزبیکستان از سال ۱۹۹۱م آغاز یافته است. این روابط در جریان بیست‌وهشت سال گذشته با فراز و نشیب‌هایی طی عمر کرده و شاهد سه مرحله مهم بوده است: وهله نخست، شناسایی دایمی (De Jure) از ۱۹۹۱ الی ۲۰۰۱م. وهله دوم، آغاز همکاری‌های کابل – تاشکند با ترس و نگران‌های اوزبیکستان، وهله سوم، کلید زدن فصل نو همکاری‌ها در عرصه‌های مختلف با چشم‌انداز کلان منطقه‌ای رییس جمهور غنی و سیاست‌های باز میرضیایوف رییس جمهوری اوزبیکستان است. مرحله سوم از ۲۰۱۶م آغاز شده و تا اکنون با پیش‌رفت‌های چشم‌گیری همراه بوده است. مهم‌ترین عرصه‌های همکاری میان کابل و تاشکند که بر‌اساس دیدگاه‌های رییسان جمهور افغانستان و اوزبیکستان در قالب یک «نقشه راه Road Map» با بازه‌ی زمانی ۲۰۲۰ الی ۲۰۲۱ از سوی وزارت امور خارجه کشور تدوین شده است و در سفر اتمر به تاشکند به مقامات ارشد اوزبیک جهت نهایی‌سازی تسلیم گردید، قرار ذیل‌اند:
الف: مسایل سیاسی – امنیتی
مبانی اصلی توسعه هرچه بیش‌تر روابط در عرصه‌های مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی میان افغانستان و اوزبیکستان، اراده محکم سیاسی و انگیزه مثبت رییسان جمهور دو کشور بر‌اساس اصول «منافع مشترک، آینده مشترک و احترام متقابل» است. تا اکنون حدود شش بار رهبران دو کشور در طول پنج سال گذشته دیدار کرده و ده‌ها بار از طریق ویدیو کنفرانس، تماس‌های تلفنی و مکاتبات رسمی دولتی به هدف تقویت روابط میان دو کشور با هم صحبت کرده‌اند. بر مبنای دیدگاه استراتژیک رییس جمهور غنی و سیاست منطقه‌ای اقتصادی افغانستان، مقامات ارشد دولت افغانستان در چارچوب مکانیزم‌های مختلف سیاسی، امنیتی و اقتصادی به اِعمال برنامه‌های مشترک دو کشور پرداخته‌اند. تقویت روابط در سطح استراتژیک، تامین صلح و ثبات در افغانستان و منطقه، تداوم همکاری‌های منطقه‌ای، مبارزه مشترک با چالش‌های تروریسم، افراط‌گرایی و مواد مخدر از اصلی‌ترین اجندای سیاسی – امنیتی میان کابل و تاشکند است. آقای اتمر در دیدارش با وزیر امور خارجه اوزبیکستان ضمن قدردانی از تلاش‌های آن کشور برای تامین صلح و حمایت از موقف دولت جمهوری اسلامی افغانستان و حفظ دست‌آوردهای ۱۹ سال گذشته در روند صلح، بیان داشت که اراده قوی از جانب افغانستان برای گسترش روابط با اوزبیکستان وجود دارد. آقای کاملوف، وزیر خارجه اوزبیکستان، اظهار کرد که افغانستان جایگاه مهم در سیاست خارجی کشورش دارد و تاشکند آماده کمک در روند صلح افغانستان و میزبانی از گفت‌وگوهای صلح با طالبان می‌باشد. وزیر امور خارجه افغانستان در ملاقاتش با ویکتور محمودوف، مشاور امنیت ملی اوزبیکستان، بر تقویت همکاری‌ها در امر مبارزه با تهدیدات مشترک تروریسم و قاچاق مواد مخدر در چارچوب مکانیزم همکاری‌های امنیتی میان دو کشور تاکید کرده است.
ب: مسایل تجارتی و اقتصادی
افغانستان یکی از شرکای مهم تجارتی و اقتصادی اوزبیکستان در چند سال اخیر است. حجم تجارت میان دو کشور در سال ۲۰۱۹م حدود ۶۱۵ میلیون دالر بوده و قرار است این رقم با توجه به حفظ اصل «بلانس تجارت مثبت» میان دو کشور تا رقم یک‌و‌نیم میلیارد دالر در سال افزایش یابد. در سفر اخیر هیات بلند‌پایه‌ی دولت افغانستان به ریاست محمد‌حنیف اتمر، روی تقویت بیش‌تر همکاری‌های اقتصادی، جلب سرمایه‌گذاری‌های تاجران اوزبیک، نهایی‌سازی موافقت‌نامه‌های مهم تجارتی – ترانزیتی، ایجاد سهولت‌های بیش‌تر تجارتی و حل مشکلات تاجران افغان مقیم اوزبیکستان در سطوح مختلف سیاسی و تخنیکی با مقامات ارشد اوزبیکستان صحبت‌های مفصل صورت گرفته است. وزیر امور خارجه افغانستان هم‌چنان در جلسه‌ای با تاجران افغان تمامی مشکلات آن‌ها را استماع کرده و پس از دریافت مشکلات کتبی بازرگانان افغان، اظهار داشته است که هدف اصلی سفر این هیات به اوزبیکستان، توسعه و گسترش مناسبات اقتصادی در عرصه‌های مختلف با اوزبیکستان است. او وعده سپرد که جهت رفع مشکلات تاجران افغان با مقامات عالی‌رتبه اوزبیکستان صحبت می‌کند و نیز در برگشتش به کابل، تلاش‌ها را جهت رفع مشکلات تاجران افغان بسیج می‌کند تا زمینه همکاری‌های خوب‌تر تجاری میان دو کشور مساعد شود.
در سفر متذکره بحث‌های تخنیکی روی نهایی‌سازی چهار موافقت‌نامه مهم تجارتی – ترانزیتی میان دو کشور (موافقت‌نامه سه‌جانبه ترانزیتی افغانستان – اوزبیکستان و قزاقستان، قرارداد تشویق و حمایت متقابل سرمایه‌گذاری میان دو کشور، موافقت‌نامه حمل‌و‌نقل جاده‌ای و موافقت‌نامه تجارت ترجیحی) صورت گرفت و قرار شد تا به زودترین فرصت ممکن اسناد حقوقی متذکره به امضا برسد. صدراعظم اوزبیکستان در دیدارش با هیات افغانستان وعده سپرد که در آینده‌های نزدیک برای تاجران افغان سهولت‌های ویزه یک‌ساله، حق اقامه و خرید جایداد را فراهم می‌کند. هم‌چنان ایشان اظهار داشت که قرار است اوزبیکستان حدود ۳۵ میلیون دالر دیگر را نیز برای ایجاد سهولت‌های بیش‌تر تجاری در «کارگو سنتر» شهر ترمذ ولایت سرخان‌دریای آن کشور هزینه کند.
مسایل ترانزیتی – ترانسپورتی
جایگاه جیوپولیتیک افغانستان به عنوان مرکز ترانزیتی منطقه‌ای، نقطه‌ی وصل کشورهای آسیای مرکزی، جنوبی و خاورمیانه است. این نقش را تمامی کشورهای منطقه به شمول اوزبیکستان درک کرده و عملاً در مرحله اجرا شدن است. کار روی احداث دو پروژه مهم خط آهن (مزارشریف – کابل – پیشاور و مزارشریف – هرات – چابهار و کندهار) از اولویت‌های عمده سیاست ترانزیتی و ترانسپورتی افغانستان با اوزبیکستان است. در جریان سفر هیات افغانستان روی جزییات تخنیکی پروژه‌های مذکور میان ادارات مربوطه دو کشور، اتصال منطقه‌ای و شناسایی فرصت‌های بهتر ترانسپورتی و ترانزیتی از طریق افغانستان به کشورهای منطقه و فراتر از آن بحث شد. اوزبیکستان علاقه‌مند است که از طریق افغانستان به بندر چابهار ایران و از مسیر تورخم به پاکستان وصل شود. در صورت احداث خطوط آهن مذکور، افغانستان ضمن تبلور جایگاه ترانزیتی منطقه‌ای‌اش، عواید سرشار مالی نیز به دست خواهد آورد و سهولت‌های بیش‌تر برای انتقال اموال تاجران افغان با کم‌ترین فرصت زمانی و پایین‌ترین هزینه مالی مساعد می‌گردد. بحث تامین امنیت پروژه‌ها، ایجاد منابع تمویل مالی و صعب‌العبور بودن برخی مناطق افغانستان از چالش‌های عمده تخنیکی پروژه‌های مذکور بوده که هر دو جانب به شدت در تلاش رفع مشکلات مذکور اند.
مسایل انرژی
موضوعات انرژی یکی از عرصه‌های مهم همکاری میان افغانستان و اوزبیکستان است. کابل در صدد این است که ضمن استفاده از انرژی اوزبیکستان برای مصارف داخلی شهروندان کشور، برق مازاد آن کشور را از طریق سیستم داخلی افغانستان به کشورهای جنوب آسیا نیز انتقال دهد. ارزش امضای قرارداد خرید انرژی از اوزبیکستان در سال ۲۰۲۰ برای افغانستان حدود ۱۰۸ میلیون دالر بوده است. افغانستان در قسمت خرید تجهیزات برقی و سینکرونایزیشن (Synchronization) خطوط برق تاجیکستان، اوزبیکستان و ترکمنستان نیز با تاشکند همکاری دارد. پروژه ۵۰۰ کیلووات سرخان – پلخمری از بزرگترین پروژه‌های انرژی برق افغانستان با اوزبیکستان است. این پروژه با حمایت مالی بانک انکشاف آسیایی به ارزش حدود صد میلیون دالر امریکایی توسط اوزبیکستان احداث می‌گردد. در سفر هیات افغانستان به تاشکند روی تمامی موارد همکاری‌های انرژی بحث‌های تخنیکی مفصل صورت گرفت و «قرارداد ده ساله خرید انرژی برق از اوزبیکستان» نیز میان شرکت برشنا و شبکه ملی انرژی اوزبیکستان به امضا رسید. قرار است تا سه ماه دیگر بعد از مذاکرات تخنیکی موافقت‌نامه احداث پروژه سرخان – پلخمری نیز امضا شود.
مسایل فرهنگی
بنیاد روابط میان مردمان دو کشور، ارزش‌های مشترک فرهنگی افغانستان و اوزبیکستان همچون گوهر‌شاد بیگم، امیر تیمور، البیرونی، ظهیرالدین بابر، ابوعلی سینای بلخی و ده‌ها شخصیت فرهنگی و ادبی دیگر است و اکنون حدود ۱۷۰ محصل افغان در اوزبیکستان مصروف تحصیل‌اند. در سفر اخیر هیات افغانستان به تاشکند، آقای عبدالعزیز کاملوف، وزیر امور خارجه اوزبیکستان، گفت: «اصلی‌ترین عامل وصل مردمان دو سرزمین، فرهنگ مشترک ما است». او در پاسخ آقای اتمر گفت: «دقیقاً، چنان‌چه در گذشته مصلای تیموریان هرات به عنوان آکسفورد آن دوران بود». در جریان ملاقات‌های سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان با مشاور امنیت ملی و وزیر امور خارجه اوزبیکستان، روی تقویت هرچه بیش‌تر همکاری‌های فرهنگی و آموزشی میان دو کشور نیز تاکید صورت گرفت و توافق به عمل آمد تا به هدف گسترش همکاری‌های فرهنگی به شمول تجلیل از شخصیت‌های فرهنگی دو کشور و احیای آثار تاریخی مشترک افغانستان و اوزبیکستان در چارچوب برنامه مشخص، همکاری‌ها صورت گیرد.
نتیجه‌گیری
افغانستان در روابطش با اوزبیکستان در بهترین وضعیت از همکاری‌ها قرار دارد. کلید موفقیت این روابط در عزم و اراده سیاسی رییسان جمهور دو کشور نهفته که زمینه را به روی تمامی عرصه‌های همکاری متقابل فراهم کرده است. فرصت‌های همکاری در عرصه‌های تجارتی، ترانسپورتی، تزانزیتی، زراعتی، صحی و فرهنگی میان دو همسایه با مرز حدود ۱۳۷ کیلومتر بیش‌تر از هر زمان دیگر مساعد شده است. چالش‌های موضوعی در روابط دو کشور دیده نمی‌شود و حسن نیت متقابل آیینه تمام‌نمای این روابط است؛ اما برخی چالش‌های تخنیکی در زمینه‌های همکاری‌های تجارتی – اقتصادی میان کابل – تاشکند موجود است که وزارت امور خارجه افغانستان در هم‌آهنگی با ادارت سکتوری کشور در تلاش برطرف کردن موانع تخنیکی مذکور است. سفر اخیر هیات افغانستان نیز در راستای همین روایت به اوزبیکستان صورت گرفت که توافقات تذکر رفته میان دو جانب، سطح بالایی از درک متقابل، حسن نیت و اراده سیاسی مقامات دو کشور از دست‌آوردهای مهم این سفر عنوان میشود. دو کشور راه درازی در پیش رو دارند و تلاش‌های مداوم کابل – تاشکند، آینده‌ای با چشم‌انداز صلح، توسعه و همکاری‌های عمیق‌تر استراتژیک را در منطقه رقم خواهد زد.
