جایگاه زبان ازبکی در کشور

در خزان سال گذشته (۱۳۹۸)، روز ۲۹ میزان به‌عنوان روز ملی زبان اوزبیکی در کشور به رسمیت شناخته شد. نمایندگان شماری از نهادهای فرهنگی اوزبیک‌های افغانستان در عقرب سال گذشته در یک دیدار با رئیس جمهور به رهبری دولت پیشنهاد کردند تا این روز در تقویم را به عنوان روز ملی زبان اوزبیکی در افغانستان مسما کند که این پیشنهاد از سوی رئیس‌جمهور غنی پذیرفته شد و کابینه هم آن را در نشستی در ۲۱ ماه دلو ۱۳۹۸ تصویب کرد و بدین سان این روز درج تقویم رسمی کشور شد. امسال در ۲۹ میزان، ارگ ریاست جمهوری برای نخستین بار برای تجلیل از این روز مراسم بزرگداشت برگزار کرد.
پیشینه و جایگاه زبان اوزبیکی
زبان اوزبیکی متعلق به شاخه شرقی زبان‌های ترکی است. و زبان‌های ترکی بخشی از خانواده بزرگ زبان‌های آلتای به شمار می‌رود. پیشینه رسم الخط و آثار دیرین ادبی و مکتوب زبان اوزبیکی به‌ سنگ‌نوشته‌های “اورخون یینیسی” بر می‌گردد. این سنگ نوشته‌ها از سواحل دریاهای اورخون در مغولستان، یینیسی (آنه‌سای- وادی مادر) در سایبریای جنوبی، تَلَس در قرغزستان و مناطق دیگری چون ترکستان شرقی، آسیای مرکزی، قفقاز، سواحل والگا و مناطقی از اروپا به دست آمده‌اند. این بناهای تأریخی نوشته‌های ترکی- رونی را در خود جا داده‌اند. در سنگ نوشته‌های “ورخون یینیسی” که بخشی از آن‌ها شامل سوگنامه‌ها و سرودهایی در وصف شاهان و شهزاده‌های ترکند، در سنگ‌های مقابر خاقان‌ها و شهزاده‌های ترکی حک شده‌اند. این همه آثار باستانی خطی که در سنگ، سفال، چوب و کاغذ کشف شده‌اند، همه به نام آثار و بناهای “اورخون – یینیسی” یاد می‌شوند، که بازگو کننده حوادث سده‌های ۵-۷ میلادی‌اند. این آثار بی‌نظیر ترک‌شناسی جهان در اواخر قرن ۱۹ کشف شدند و بار نخست نوشته‌های آن از سوی پروفیسور و. تامسن دانشمند دانمارکی خوانده شد و در پی آن ر. رادلوف و دیگران به مطالعه و تحقیق این آثار پرداختند و همه به یک نتیجه رسیدند که این نوشته‌های ترکی – رونیک (راز آلود) آفریده ترک‌های باستان است. زبان اوزبیکی در کنار دیگر زبانهای خانواده ترکی مراحلی از رشد و تکامل را طی کرده است. گذشته دورِ زبان‌های ترکی که در تاریخ زبان شناسی به نام دوره ترکی باستان یاد می‌شود، سده‌هایی پیش از میلاد تا سده دهم را در بر می‌گیرد. آثار شفاهی ترک‌های باستان از جمله نوشته‌های آبدات “اورخون یینیسی” به همین زبان آفریده شده‌اند. زبان ترکی سده‌های ۱۱-۱۴ میلادی به نام زبان ترکی کهن یاد شده است. “دیوان لغات الترک” محمود کاشغری، “قوتدغو بیلیک” یوسف خاص حاجب، “هبة ‌الحقایق” احمد یوگنکی، “دیوان حکمت” خواجه احمد یسوی، “قصص‌الانبیا”ی ربغوزی، “گلستان بالترکی” سیف سرایی و “محبت‌نامه” خوارزمی به‌زبان ترکی کهن نوشته شده‌اند. از سده ۱۵ تا نیمه نخست سده ۱۹ دور”اېسکی اوزبېک تیلی” ( زبان اوزبیکی قدیم) است، که در این سده‌ها آتایی بلخی، مولانا لطفی هروی، سکاکی سمرقندی، امیر علیشیر نوایی، ظهیرالدین محمد بابر، بابارحیم مشرب، توردی فراغی، مخمور، گلخنی، مقیمی، فرقت، ذوقی و دیگران آثار و سروده‌های ادبی خودرا به همین زبان آفریدند. روزگار زبان ادبی معاصر اوزبیکی از اوایل سده ۲۰ میلادی آغاز شده است، که در این دور آثار بی‌شمار و گران‌سنگ ادبی از سوی شعرا و نویسندگان اوزبیک پدید آمده است. شکل‌گیری زبان اوزبیکی از سده ۱۱ شروع شد و تا سده ۱۳ زبان ادبی اوزبیکی قدیم به مثابه زبانی مستقل به وجود آمد. توسعه و غنامندی زبان ادبی اوزبیکی قدیم با نام امیرعلیشیر نوایی گره خورده است. او به عنوان سراینده بزرگ آثار علمی وادبی در تشکل زبان ادبی اوزبیکی قدیم نقش بسیار بزرگ دارد. نوایی با کار تحقیقی بی‌مانند در ساحه زبان اوزبیکی قدیم قابلیت‌های بلند ادبی این زبان را معرفی کرد. بدون شک آثار ماندگار نوایی بخش جدایی ناپذیر ادبیات غنامند جهان است. اوزبیکی زبان رسمی کشور حدود ۳۴ میلیونی اوزبیکستان است و چند میلیون گوینده در افغانستان دارد. اوزبیکها در همه کشورهای آسیای مرکزی و برخی از کشورهای دنیا چون آمریکا، کانادا، ترکیه، چین، آسترالیا، مصر، عربستان سعودی و کشورهای اروپایی زندگی می‌کنند. در حال حاضر آموزش زبان اوزبیکی شامل نصاب آموزشی ۶۰ دانشگاه و ۱۰۰ مکتب در آمریکا، بریتانیا، آلمان، فرانسه، سویس، روسیه، اوکراین، چین، جاپان، کوریا/کره جنوبی، هندوستان، ترکیه، افغانستان، آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و قرغزستان می‌باشد. تا کنون چندین اثر ادبی معتبر مانند خمسه از امیرعلیشیر نوایی، بابر نامه، رمان مشهور عبدالله قادری (بنیانگذار رمان نویسی زبان اوزبیکی) به نام “اوتگن کونلر” (ایام گذشته)، رمان “کیچه و کوندوز” (شب و روز) نویسنده شهیر عبدالحمید چولپان و… که به زبان اوزبیکی نگاشته شده اند، به زبان های مختلف دنیا ترجمه شده‌اند. اوزبیکی از زبان‌های با اعتبار دنیاست و در میان زبان‌های زنده و با نفوذ دنیا جا باز کرده است.
زبان اوزبیکی در افغانستان
اوزبیک‌ها از مردمان بومی افغانستان به شمار می‌روند، آثار ماندگار لطفی هروی، امیر علیشیر نوایی، سلطان حسین بایقرا، آتایی بلخی، حامدی بلخی و دیگران در بلخ و همچنین هرات، پایتخت امپرتوری تیموریان پدید آمد. شیخزاده آتایی بلخی، سروده‌های زیبای خود و حامدی داستان منظوم “یوسف و زلیخا”ی ترکی خود را در بلخ آفرید، ظهیرالدین محمد بابر، بخشی از اشعار و آثار ادبی خود را در کابل سرود و در این سرزمین خط بابری را ابداع کرد. شمار زیادی از بناهای تاریخی افغانستان توسط نیاکان اوزبیک‌های افغانستان پدید آمده‌اند. اۉزبیک‌ها در افغانستان به عنوان قومیتی تأثیر گذار در تعاملات سیاسی و حیات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور در ۱۴ ولایت کشور از جمله پایتخت کابل زندگی می‌کنند و در حوادث سرنوشت ساز سالهای اخیر نقش تعیین کننده داشته اند. زبان اوزبیکی در افغانستان پس از زبانهای دری/فارسی و پشتو بیشترین گوینده را دارد. در سرزمینی که حالا افغانستان نامیده می‌شود، پس از اضمحلال حاکمیت تیموریان در هرات و شکست حاکمیت بابری‌ها در کابل و بدخشان دوره رکود و سکوت آفرینش‌های ادبی به زبان اوزبیکی آغاز می‌شود، حوزه ادبی زبان اوزبیکی به آسیای مرکزی انتقال می‌یابد. تا نیم قرن گذشته فرزندان اوزبیکها در مکاتب افغانستان از آموزش به زبان مادری شان محروم بودند، آثار شعرای اوزبیک زبان چون امیر علیشیر نوایی، احمد یسوی، صوفی الله یار، مشرب، هویدا و داستانهای منظوم اوزبیکی- یوسف زلیخا، بابا روشن و امیر حمزه صاحبقران تنها در مساجد و خانقاه‌ها خوانده می‌شد. زمینه برای نشر کتاب و آثار اوزبیکی مهیا نبود. نوشته‌های ادبی نویسنده‌های اوزبیک در روزنامه‌ها و جراید دولتی چاپ نمی‌شد. صحبت کردن به زبان اوزبیکی در اداره‌های دولتی قدغن بود. فقط در سال ۱۳۴۶ خورشیدی متن کامل دیوان اشعار سلطان حسین بایقرا به کوشش، پروفیسور محمد یعقوب واحدی جوزجانی از سوی انجمن تاریخ افغانستان به چاپ رسید. همچنین در زمان حاکمیت شاه امان الله در بانکنوت (اسکناس) های پنج افغانیگی و پنجاه افغانیگی رقم‌های “بیش” (“پنج”) و “اللی” – “اېلّیک” (پنجاه) به زبان اوزبیکی چاپ شده بود.
نخستین گام‌ها برای نشرات زبان اوزبیکی در رسانه‌ها
نماینده‌های اوزبیک‌ها و ترکمنهای افغانستان در دوره سیزدهم شورای ملی تلاش کردند، تا برای نشرات زبان اوزبیکی و ترکمنی در رادیوی افغانستان روزنه‌ای باز کنند. در دهم میزان سال ۱۳۵۰ نخستین بار در رادیو افغانستان نشرات به زبانهای اوزبیکی و ترکمنی آغاز شد. و این نشرات تا نیمه‌های سال ۱۳۵۲ ادامه داشت. پس از کودتای نظامی ۲۶ سرطان که زمام امور دولت را محمد داوود به دست گرفت، به دلایل نامعلومی به نشرات رادیو افغانستان به این دو زبان پایان داده شد و تا سقوط حکومت محمد داوود احیا نشد. در پی کودتای ثور سال ۱۳۵۷ که حزب دموکراتیک خلق افغانستان طرفدار اتحاد شوروی سابق به‌حاکمیت رسید، نشرات رادیو افغانستان به زبان‌های اوزبیکی و ترکمنی بار دیگر آغاز شد و این نشرات که برای هر زبان ۳۰ دقیقه بود، تا ورود طالبان به کابل ادامه داشت. و در دوره حاکمیت طالبان بار دیگر متوقف شد. پس از سقوط طالبان نشرات به زبان اوزبیکی در رادیو افغانستان بار دیگر احیا شد و در تلویزیون ملی نیز روزانه برای ۳۰ دقیقه فرصت نشرات به زبان اوزبیکی فراهم شد. در ماه سرطان سال ۱۳۵۷ نخستین نشریه دولتی به نام “یولدوز” (ستاره) به زبان اوزبیکی و ترکمنی در کابل منتشر شد. پس از چند ماه نشریه دیگری به نام “گونش” (آفتاب) به زبان ترکمنی به نشرات آغاز کرد و”یولدوز” حدود ده سال در کابل به زبان اوزبیکی به چاپ می‌رسید. این نشریه در سالهای اخیر حاکمیت داکتر نجیب الله به شهر مزارشریف کوچانیده شد و به ارگان نشراتی وزارت اقوام قبایل وقت تبدیل گردید. پس از سقوط حاکمیت داکتر نجیب الله نشرات یولدوز به حمایت حزب “جنبش ملی اسلامی افغانستان” در مزارشریف به گونه مجله با قطع کوچک با استفاده از امکانات محدود طباعت محلی به چاپ می رسید، که با اشغال ولایات شمال از سوی طالبان نشرات آن متوقف شد. در سالهای حاکمیت حزب دموکراتیک خلق افغانستان زمینه برای چاپ کتاب و آثار نویسندگان اوزبیک فراهم شده بود. مجموعه اشعار شعرای اوزبیک از سوی اتحادیه نویسندگان منتشر شد. “خمسه” امیر علیشیر نوایی، دیوان ظهیرالدین محمد بابر، دیوان نادره و کتابهای دیگری در کابل به چاپ رسید. پس از سقوط حاکمیت داکتر نجیب الله نیروهای جنبش ملی اسلامی افغانستان برای چند سال اداره ولایت‌های شمال را در دست داشت. در این سال‌ها نشریه‌های اندیشه، یاغدو، توغری یول، بیدار، و “ندای اسلام” در مزارشریف، “جوزجانان” در شبرغان، “فاریاب” و “قویاش” در میمنه منتشر می‌شدند که بخشی از نشرات این نشریه ها به زبان اوزبیکی بود.
زبان اوزبیکی در مکاتب
نخستین بار آموزش به زبان اوزبیکی در مکتبهای افغانستان پس از تحول سال ۱۳۵۷ آغاز شد. وزارت معارف وقت در ریاست تألیف و ترجمه بخش اوزبیکی را تأسیس کرد و تعدادی از استادان اۉزبیک را برای تألیف کتابهای درسی به زبان اوزبیکی مؤظف کرد. تا صنف چهارم همه مضامین درسی تحت نظر و مشوره عارف عثمانوف، مشاور اوزبیکستانی وزارت معارف تألیف و چاپ شدند و تدریس به‌زبان اوزبیکی در مکاتب مناطق اۉزبیک نشین آغاز شد. این برنامه نتیجه خوبی در پی نداشت. وزارت معارف کتابهای درسی زبان و ادبیات اوزبیکی را برای صنوف دوره متوسطه و لیسه چاپ نکرد. دانش آموزانی که تا صنف چهارم به زبان اوزبیکی آموزش دیده بودند، مجبور شدند در صنف پنجم به زبان دری(فارسی) درس بخوانند. این سبب شد تا اوزبیکها دیگر تمایل و رغبت چندانی به آموزش به زبان مادری نشان ندهند. این برنامه آغاز خوبی بود، اما پایان مأیوس کننده‌ای داشت. دیگر تدریس به زبان مادری برای فرزندان اۉزبیک‌های افغانستان ادامه پیدا نکرد. پس از سقوط حاکمیت طالبان و تشکیل حکومت جدید در افغانستان وزارت معارف افغانستان در مکتب‌های مناطق اوزبیک نشین نظام آموزش زبان اوزبیکی را احیا کرد. وزارت معارف تا صنف ششم کتاب‌های زبان اوزبیکی را به چاپ رساند. در حال حاضر با آن که در بسیاری از مکاتب ولایات اوزبیک نشین تدریس یک مضمون زبان و ادبیات اوزبیکی ادامه دارد، اما آموزش زبان اوزبیکی در این مکتب‌ها با نواقص و دشواریهای زیادی روبه رو است. کمبود کتاب‌های زبان اوزبیکی در مکتبها، چاپ نشدن کتابهای درسی زبان اوزبیکی برای صنف های بالا (هفتم تا دوازدهم)، گنجانیده نشدن ساعات درسی زبان اوزبیکی در نصاب درسی مکاتب و… همه مشکلاتی‌اند که به نظام آموزش زبان اوزبیکی در مکتب‌ها تأثیر ناگوار دارد.
زبان اوزبیکی در دانشگاه‌ها و نهادهای اکادمیک
بخش اوزبیکی نخستین بار در سال ۱۳۶۲ در دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه کابل گشایش یافت. این بخش تا پایان حاکمیت نجیب الله (ثور۱۳۷۱) به فعالیتش ادامه داد. با آغاز جنگ‌های داخلی دیپارتمنت اۉزبیکی در کابل غیرفعال شد و نزدیک به سه دهه فعالیت نداشت. پس از سالها تعطیلی، بخش زبان و ادبیات اوزبیکی در دانشگاه کابل در سال ۱۳۹۸ بار دیگر آغاز به فعالیت کرد که امروز در این دیپارتمنت دانشجویان از اقوام مختلف افغانستان مشغول آموزشند. در دانشگاه‌های کابل و ولایت‌های شمال در مجموع در حال حاضرهشت بخش اختصاصی زبان و ادبیات اوزبیکی فعالیت دارند. همچنین در مؤسسات تربیت معلم ۹ ولایت شمال کشور نیز بخش‌های زبان و ادبیات اوزبیکی تأسیس شده‌اند.
جایگاه زبان اوزبیکی در قانون اساسی افغانستان
لویه جرگه قانون اساسی افغانستان به تاریخ ۲۳ قوس سال ۱۳۸۲ با اشتراک ۵۰۳ تن (۴۵۰ نماینده انتخابی و ۵۳ نماینده انتصابی) در کابل برگزار شد که من نیز یکی از نماینده‌گان منتخب اشتراک کننده در آن جرگه بودم. بحث‌های زیادی در کمیته‌ها برسر متن مسوده قانون اساسی ادامه داشت. یکی از این بحث‌های مورد اختلاف تصویب زبان‌های ترکی (اوزبیکی و ترکمنی) در قانون اساسی به عنوان زبان‌های رسمی در کشور بود که سرانجام در نتیجه ایستادگی قاطعانه نماینده‌گان اوزبیک و حمایت اکثریت اعضای لویه جرگه از داعیه آنان، رسمیت زبان اوزبیکی در بند دوم ماده شانزدهم قانون اساسی افغانستان به‌شرح زیر به تصویب رسید. “درمناطقی که اکثریت مردم به یکی از زبان‌های اوزبیکی، ترکمنی، پشه‌ای، نورستانی، بلوچی و یا پامیری تکلم می‌نمایند، آن زبان علاوه بر پشتو و دری به حیث زبان سوم رسمی می‌باشد و نحوه‌ تطبیق آن توسط قانون تنظیم می‌گردد.”
زبان اوزبیکی در رسانه‌های افغانستان
کاربرد زبان اوزبیکی در رسانه‌های افغانستان پیشینه تقریباً ۵۰ ساله دارد. پس از تأسیس حکومت جدید پسا طالبانی در افغانستان نشرات به زبان اوزبیکی از نظر اولویت‌بندی در رسانه‌های افغانستان در جایگاه سوم قرار گرفت. زبان اوزبیکی در سالهای پسین در نشرات و رسانه‌های دولتی بیشتر جا باز کرده است. در رادیو تلویزیون ملی افغانستان هر روز نشرات نیم ساعته به زبان اوزبیکی پیوسته ادامه دارد، اما اوزبیک‌های افغانستان تقاضای تأسیس رادیو تلویزیون مستقل به زبان اوزبیکی در چارچوب رادیو تلویزیون ملی افغانستان را دارند. وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان نشریه‌ای به نام “وطنداران” دارد که بخشی از این نشریه به مقالات و مطالب زبان اوزبیکی اختصاص یافته است. طی سال‌های گذشته در رسانه‌های خصوصی افغانستان نشرات به زبان اوزبیکی گسترش پیدا کرد. بیشترین نشرات تلویزیون خصوصی “باتور» و “الماس” به زبان اوزبیکی است. تلویزیون‌های دیگری چون “آیینه”، “نور”، “راه فردا”، “آرزو”، “بیرلیک”، “بیک” و بیشتر از ده رادیو در ولایات شمال به زبان اوزبیکی نشرات دارند. بخش مطبوعات برخی از اداره‌های دولتی اطلاع رسانی به زبان اوزبیکی را نیز آغاز کرده اند. اداره مطبوعات ارگ ریاست جمهوری در این عرصه پیشگام است. چند سال است که اۉزبیک‌های افغانستان با تأسیس دولت جدید استوار به ارزش‌های دموکراتیک و حقوق بشر از حق آموزش زبان مادری، انجام فعالیت‌های رسانه‌ای به زبان اوزبیکی و تأسیس نهادهای مدنی برخوردار شده اند. افغانستان از نقطه نظر ترکیب قومی و زبانی کشور موزاییک‌مانند و رنگارنگی است. داشته‌های معنوی اقوام این سرزمین به غنای فرهنگی آن افزوده است. توجه به توسعه حیات فرهنگی همه اقوام و گروه‌های اتنیکی افغانستان به روند ملت‌سازی کمک می‌کند. این وظیفه دولت است، که در این میدان گام‌های عملی و استوار بردارد.