بررسی صادرات افغانستان به اتحادیه اروپا

افغانستان یکی از ۴۸ کشوری است که می‌تواند با صد درصد ترجیحات گمرکی به حوزه اروپا صادرات داشته باشد. این حوزه با ۵۰۰ میلیون نفر نفوس با قدرت خرید بالا، یکی از مناسب‌ترین اهداف صادراتی برای تجارت جهانی محسوب می‌شود. مهم‌ترین کالای صادراتی افغانستان به اروپا شامل قالین، زعفران، میوه خشک، سنگ‌های قیمتی و محصولات زراعتی است. اما با توجه به صادرات کالاهای همسان از کشورهای همسایه، افغانستان از این فرصت رقابتی چگونه استفاده برده است؟ در سطور آتی به تحلیل این موضوع می‌پردازم.
به خاطر شدت بخشیدن روند توسعه اقتصادی کشورهای رو به توسعه و کم‌تر توسعه‌یافته، سازمان تجارت جهانی برنامه‌ای را تحت نام GSP تصویب کرده است که براساس آن کشورهای رو به توسعه می‌توانند با عدول از سقف تعرفه‌های گمرکی این سازمان و با ترجیحات بیش‌تر به کشورهای توسعه‌یافته صادرات داشته باشند. در همین چارچوب، اتحادیه اروپا برنامه‌ای را تحت نام اِی‌بی‌ای (EBA) «Everything but Arms»، برای کشورهای کم‌تر توسعه توسعه‌یافته پس از سال ۲۰۰۱ میلادی آغاز کرد. افغانستان که براساس فهرست سازمان ملل یکی از کشورهای کم‌تر توسعه‌یافته است، می‌تواند در چارچوب پلان EBA تمام کالاهای صادراتی خویش را با تعرفه صفر و بدون محدودیت کمی به حوزه اروپا صادر کند. تنها استثنا در برنامه EBA، منع صادرات اسلحه است.
اما صورت واقعی استفاده افغانستان از این فرصت را با تحلیل و ارزیابی ارقام صادراتی افغانستان از سال ۲۰۱۷ الی ۲۰۱۹ در مقایسه با سایر کشورهایی که براساس این برنامه به اروپا صادرات دارند، بررسی می‌کنم. به خاطر وضاحت بیش‌تر، ارقام صادراتی افغانستان را با سه کشور که حد اعظم استفاده از برنامه EBA را تجربه می‌کنند، به مقایسه می‌گیرم. کشور بنگلادیش در صدر قرار دارد و از میان کشورهای کم‌تر توسعه‌یافته بالاترین حجم صادرات به اروپا را به خود اختصاص داده است. در رده‌های بعدی، کشورهای کمبودیا و موزامبیک قرار گرفته‌ که به لحاظ وضعیت اقتصاد و نفوس با افغانستان قابل مقایسه‌اند. اما مقایسه ارزش صادرات افغانستان با این سه کشور، با در نظرداشت برنامه EBA، نهایت ناچیز است.
با درنظر داشت ارقام واردات و صادرات به خوبی روشن است که در میان کشورهای کم‌تر توسعه‌یافته، افغانستان کم‌ترین صادرات به اروپا را دارد. از حوزه جنوب آسیا، دو کشور بنگلادیش و کمبودیا بالاترین حجم صادرات به اروپا در این پلان را به خود اختصاص داده‌اند. با نگاه ژرف‌تر به اقلام صادراتی این دو کشور، در می‌یابیم که مهم‌ترین کالای صادراتی آن‌ها البسه و سایر محصولات پوشاکی است. این کشورها با تولید انبوه و رعایت استندردهای جهانی، مهم‌ترین صادر کننده‌گان این اقلام به اروپا هستند.
کالاهای صادراتی افغانستان به اروپا منحصر به چند قلم از جمله قالین، میوه خشک، زعفران و سنگ‌های قیمتی می‌شود و روی هم رفته، سال ۲۰۱۹ یکی از بهترین سال‌ها برای صادرات افغانستان به اروپا با ۷۰ میلیون دالر محسوب می‌شود. از سوی دیگر، ارقام سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد که علی‌رغم ۷۰ میلیون دالر صادرات به اروپا، واردات افغانستان از حوزه اتحادیه اروپا در این سال معادل ۱۳۶ میلیون دالر بوده است.
برای توسعه صادرات افغانستان به اروپا با استفاده از ترجیحات برنامه EBA، افغانستان می‌تواند مدل توسعه کشورهایی را که در راس هرم صادرات به اروپا با استفاده از برنامه EBA قرار دارند، به تجربه بگیرد. روحیه صادرات بنگلادیش و کمبودیا در بحث صادرات به اروپا کماکان یکسان است. این دو کشور به صورت گسترده محصولات پوشاکی صادر می‌کنند. با در نظرداشت این مدل، افغانستان می‌تواند تمام محصولاتی را که دارای مزیت‌های مطلق و نسبی است، با استندردهای اروپا تولید و به طور انبوه به این حوزه صادر کند. طوری که در مورد کشور بنگلادیش دیده می‌شود، پس از چین بالاترین حجم صادرات پوشاک به اروپا را به خود اختصاص داده است.
به همین صورت، موزامبیک که یکی از کشورهای کم‌تر توسعه‌یافته آفریقایی است، صادرات خویش به حوزه اروپا را به آلومینیوم و سایر محصولات استخراجی متمرکز کرده است. سکتور آلومینیوم به تنهایی ۶۰ درصد حجم صادرات سالانه این کشور به اروپا را تشکیل می‌دهد. اما آن‌چه مورد افغانستان، با سه کشور یاد شده را متمایز می‌سازد، موقعیت جغرافیایی و محصور بودن این کشور به خشکه است. کشورهای فوق‌الذکر هرکدام با استفاده از بنادر بحری مجهز، کالاهای تجارتی‌شان را به مقصد بازار ارزشمند اروپا روان می‌کند؛ در حالی که افغانستان محدود به صادرات تنها از طریق بندر کراچی و یا هم دهلیز هوایی است. هردو گزینه صادرات افغانستان به اروپا، محدود و آسیب‌پذیر است.
در مرحله بعدی، افغانستان با چالش دیگر مواجه است. آن‌چه صادرات کالاهای همسان نامیده می‌شود، در کشورهای همسایه افغانستان تولید و با امکانات بیش‌تر به اروپا صادر می‌شود. مثلاً پاکستان، هند و ایران به صورت گسترده در صادرات قالین دست‌باف پیشتاز اند و کماکان بازار اروپا را در این سکتور تسخیر ‌کرده‌اند. به صورت خلاصه، تولید انبوه، رعایت استندردهای اروپا و سیستم ترانسپورت پویا می‌تواند افغانستان را در جهت استفاده بهینه از برنامه EBA کمک کند. امکان‌سنجی و بررسی هریک از عوامل فوق‌الذکر هرچند در قالب واژه کوتاه و بسیط به نظر می‌رسد؛ اما در عملی کردن آن جدیت، زمان و منابع کافی لازم است.