کاشی‌سازی سنتی در هرات؛ نگرانی از نابودی و تلاش برای ثبت جهانی

کاشی‌سازی، صنعتی قدیمی است که با تاریخ هرات گره خورده و قرن‌ها می‌شود انواع کاشی‌های بی‌نظیر و با‌دوام با دست ساخته می‌شود. کاشی‌های معرق، سه‌رنگ و تک‌رنگ که در این شهر ساخته می‌شود، در هیچ کشور دیگری با این کیفیت تولید نمی‌شود. از دید مقام‌های حکومتی برای حفظ کاشی‌سازی از خطر نابودی کامل، باید معاش و امتیازات استادان کاشی‌ساز افزایش یابد و کارآموزان جدید آموزش داده شوند. هرات‌شناسان هم باور دارند که صنعت کاشی‌سازی با فرازوفرودهای زیادی در این ولایت روبه‌رو بوده‌، اما بعد از هشت قرن هنوز هم انواع کاشی‌های نفیس، به همان شیوه‌ قدیمی و سنتی، ساخته می‌شود. ثبت جهانی کاشی‌سازی به نام افغانستان، یکی از خواست‌های مهم آگاهان امور فرهنگی در هرات است. هم اکنون دو کارخانه سنتی کاشی‌سازی در هرات فعال است که چهار نوع کاشی‌ در آن تولید می‌شود. یکی از این کارخانه‌ها زیر نظر ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات و دیگری با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی فعالیت دارد.
کاشی معرق
استادان کاش‌ساز در هرات با دست‌مزد اندک مشغول به کار هستند و به دلیل شوق و علاقه‌ای که به این هنر دارند، چراغ کم‌فروغ این حرفه را با زحمت و خون دل روشن نگه ‌داشته‌اند. براساس ادعای استادان کاشی‌ساز، کاشی‌هایی که آنان در هرات تولید می‌کنند، از لحاظ کیفیت و زیبایی در تمام دنیا بی‌مانند است. برای بررسی وضعیت کارخانه‌های کاشی‌سازی، در مسجد جامع بزرگ هرات به دیدار استادان این حرفه رفتم؛ جایی که انواع کاشی‌ سنتی در کتیبه‌ها و ایوان‌های مسجد نقش بسته و زیبایی چشم‌نوازی به این بنای باشکوه و تاریخی بخشیده است. احمد احمدی، مردی است که ۳۵ سال می‌شود زنده‌گی‌اش با هنر کاشی‌سازی گره خورده است. او پس از پدرش دشوارسازترین و مرغوب‌ترین نوع کاشی سنتی جهان را می‌سازد. پدرش هم از استادان چیره‌دست کاشی‌ساز بود و احمد این هنر را از نزد او آموخته است. کاشی معرق که بهترین، زیباترین و مستحکم‌ترین کاشی دست‌ساز جهان است، با دستان هنرمندان هراتی ساخته می‌شود و جلوه خاصی به بناهای تاریخی این شهر می‌دهد. به ادعای احمد احمدی، او از معدود افرادی است که فوت‌وفن مهم‌ترین بخش ساخت کاشی معرق را می‌داند و کم‌تر کسی پیدا می‌شود که بتواند این نوع کاشی را با کیفیت و ظرافت تولید کند.
کاشی‌سازی
تولید کاشی‌های سنتی چند مرحله دارد. بشیراحمد فاضلی و بشیراحمد فقیری در بخش برش کاشی حدود ۳۵ سال سابقه کاری دارند و در کنار استاد احمدی سرگرم ساخت کاشی‌های رنگارنگ هستند. بیش‌تر هنرمندان کاشی‌سازی، این حرفه را از پدران‌شان به ارث برده‌‌اند و برای پاسداری از آن می‌کوشند. نخستین و مهم‌ترین بخش تولید کاشی، برش کاشی از روی طرح‌های کاغذی است. کاشی‌سازان تکه‌های کاشی را با برشی از کاغذ بر‌می‌دارند و بریده کاغذ روی خشت کاشی در کوره پخته می‌شود. سپس با چکش بخش‌های لعاب‌دار جدا می‌شود. در مرحله بعدی تکه‌ها کاشی براساس نقشه‌ و طرح کاغذی باهم یک‌جا می‌شود. در کنار کاشی‌های معرق، کاشی‌های هفت‌رنگ و تک‌رنگ هم ساخته می‌شود که از آن برای مستحکم‌سازی و زیباسازی بناهای تاریخی هرات و سایر ولایات کشور استفاده می‌شود. در گوشه‌ای دیگر از کارگاه کاشی‌سازی هرات، کاشی‌های هفت‌رنگ و تک‌رنگ ساخته می‌شود. محمدرفیع حافظی، استاد کاشی‌سازی در بخش ساخت کاشی هفت‌رنگ و تک‌رنگ، تلاش دارد تا کاشی برجسته را که در گذشته‌های دور تولید می‌شد، دوباره تولید کند. او عاشق کاشی‌سازی است و بیش از ۱۸ سال می‌شود که با دست‌مزد اندک در کارگاه کاشی‌سازی مسجد جامع هرات سرگرم کار است. سیدحنیف صدیقی در دشوارترین بخش کارگاه مشغول به کار است؛ مردی که سختی کارش در گرمای تابستان دو چندان می‌شود. او باید قالب‌های کاشی را در حرارت بیش از یک‌ هزار درجه سانتی‌گراد کوره قرار دهد تا پخته شود. حنیف با کمک همکارانش کاشی‌ها را در سه مرحله داخل کوره قرار می‌دهد تا پخته شود. در مرحله‌ پایانی درجه حرارت پس از سفید شدن کاشی و «پاک شدن دود» به بیش از یک‌ هزار درجه سانتی‌گراد می‌رسد و پس از آن کاشی‌های زیبا و با‌دوام از کوره خارج می‌شود. از دید مقام‌های ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات، هرات یگانه شهر در جهان است که صنعت کاشی‌سازی را با شیوه‌ سنتی و ۸۰۰ سال قدمت حفظ کرده است. آنان از مقام‌های ارشد حکومت می‎خواهند که این صنعت را به نام افغانستان در سطح ملی و بین‌المللی ثبت کنند. در میان کشورهای منطقه، افغانستان بیش‌ترین سابقه را در ساخت کاشی‌ دارد و این صنعت در دوره تیموریان از هرات به سایر کشورهای منطقه صادر شده است. برای نجات کاشی‌سازی از نابودی، چندین‌بار درخواست پرداخت معاش مناسب به استادان کاشی‌ساز و استفاده از کاشی‌ سنتی هرات در بناهای تاریخی به حکومت مرکزی ارسال شده، اما تا کنون پاسخ مثبتی به این درخواست‌ها داده نشده است. زلمی صفا نگران از بین رفتن صنعت کاشی‌سازی سنتی است و عقیده دارد که برای نجات این هنر کهن از خطر نابودی، شماری از کارآموزان جوان باید برای یادگیری کاشی‌سازی به آمریت حفظ آبدات تاریخی هرات معرفی شوند. به باور هرات‌شناسان، حرفه کاشی‌سازی با تاریخ این شهر گره‌ خورده و صاحب این حرفه شهر هرات است. آگاهان امور فرهنگی خواهان ثبت این هنر تاریخی در سازمان یونسکو به نام افغانستان هستند. محمدصدیق میر، هرات‌شناس و آگاه امور فرهنگی، باور دارد که صنعت کاشی‌سازی از دوره غوری‌ها، آل‌کرت و تیموری‌ها به یادگار مانده است. صنعت کاشی‌سازی در هرات ۸۵۰ سال قدمت دارد و اوج شکوفایی آن به دوره تیموریان و زمان حکم‌رانی سلطان حسین بایقرا برمی‌گردد. در کنار افغانستان، هنرمندان کاشی‌ساز در ایران و اوزبیکستان نیز فعالیت دارند و کاشی‌های رنگارنگ در بناهای تاریخی این کشورها به چشم می‌خورد. از کاشی‌های معرق، هفت‌رنگ و تک‌رنگ در برخی بناها از جمله مسجد جامع شهر هرات و مجموعه تاریخی گازرگاه استفاده شده است. به تازه‌گی در بازسازی آرامگاه مولانا حسین واعظ کاشفی هم از کاشی‌های سنتی استفاده شد و قرار است در آرامگاه امام فخرالدین رازی نیز کاشی سنتی کار گرفته شود. چندی پیش، ثبت جهانی هنر مینیاتور به نام ایران، اوزبیکستان و آذربایجان، واکنش‌های زیادی را در افغانستان به دنبال داشت، حالا هم احساس می‌شود که باید حکومت افغانستان برای پاسداری از هنر کاشی‌سازی سنتی، برای ثبت جهانی این هنر به نام افغانستان اقدام کند.