بازگشایی دهلیز هوایی و چالش‌های فرا‌راه آن

حمل‌و‌نقل انسان‌ها و کالاهای تجارتی نقش مهمی در انکشاف اقتصادی و رفاه اجتماعی داشته است. انواع مختلف حمل‌و‌نقل مانند زمینی، آبی و هوایی هر کدام به نوبه خویش دارای مزایا و چالش‌هایی بوده و چگونه‌گی انتخاب و استفاده آن تابع وضعیت جغرافیایی کشورها، مسافت راه، نوعیت کالاها و موجودیت زیرساخت‌ها می‌شود. به‌گونه مثال کشورهای محاط به خشکه، برای دسترسی به ابحار و بازارهای جهانی، مجبور به عبور از کشورهای همسایه یا حمل‌و‌نقل هوایی‌اند. حمل‌ونقل هوایی به‌حیث یکی از شیوه‌های نسبتاً جدید و سریع، به‌ویژه برای انتقال مسافران و کالاهای تجارتی با ارزش بالا، از اهمیت زیادی برخوردار است، اما هزینه نسبتاً بالایی نیاز دارد.
‌محاط به خشکه بودن، از لحاظ تاریخی همواره برای توسعه یک کشور مضر و مانع بوده است. این وضعیت جغرافیایی، یک ملت را از فواید مهم دریایی مانند ماهی‌گیری محروم ساخته و دسترسی مستقیم به تجارت دریایی را از بین می‌برد. آقای Paul Collier در کتابش The Bottom Billion، می‌گوید: «اگر کشور ساحلی هستید، به جهان خدمت می‌کنید و اگر کشوری محصور به خشکه هستید، به همسایه‌گان خود خدمت می‌کنید.»
کشورهای محاط به خشکه‌ اما می‌توانند تولیدات داخلی‌شان را رشد دهند؛ چون واردات در این کشورها به دلیل عبور از چند کشور، هزینه بیش‌تری می‌طلبد و ساختار جغرافیایی آن‌ها به‌عنوان یک تعرفه طبیعی جهت کاهش واردات عمل می‌کند.
کشورهای محاط به خشکه در طول تاریخ جدا از اقدامات نظامی، با امضای موافقت‌نامه با همسایه‌ها، واگذاری زمین در بدل دسترسی به راه آبی و میانجی‌گری کشورهای بزرگ، توانسته‌اند خود را به دریاها وصل سازند. اکنون در جهان به تعداد ۴۴ کشور محاط به خشکه وجود دارد که یک تعداد آن‌ها با بستن پیمان‌های تجارتی دوجانبه، تا حد زیادی معضل محاط به خشکه بودن را حل کرده‌اند.
افغانستان نیز یک کشور محاط به خشکه است و برای رسیدن به راه بحری و اتصال با کشورهای جنوب آسیا، باید از پاکستان بگذرد. تنش سیاسی میان افغاستان و پاکستان روی مساله خط دیورند، هم‌چنان تنش دیرینه میان هند و پاکستان، باعث شده که پاکستان در زمینه ترانزیت با افغانستان همکاری صادقانه نکند. این کشور در عرصه تقویت تجارت افغانستان همواره مشکل‌ساز بوده است؛ تا جایی که حکومت پیشین مجبور شد با ایجاد دهلیزهای هوایی، راه‌های بدیل پاکستان را جست‌وجو کند.
طرح دهلیز هوایی افغانستان برای نخستین بار در سال ۲۰۱۶ در ششمین اجلاس قلب آسیا در هند مطرح و در اوایل سال ۲۰۱۷ نخستین دهلیز هوایی میان افغانستان و هند افتتاح شد. سپس دهلیزهای هوایی میان افغانستان و کشورهای قزاقستان، چین، ترکیه، عربستان سعودی، روسیه و اتحادیه اروپا نیز گشایش یافت. نظر به ارقام سال ۲۰۱۹، به مقدار نُه هزار تن تولیدات افغانستان در ۹۰۵ پرواز از طریق دهلیز هوایی به خارج از کشور صادر شده است. از این‌که هزینه دهلیزهای هوایی به‌طور طبیعی بالاتر است، اداره انکشاف بین‌المللی ایالات متحده امریکا و دولت افغانستان حدود هشتاد در‌صد هزینه انتقال را به‌گونه سبسیدی برعهده گرفتند. مسوولان حکومت گذشته افتتاح دهلیزهای هوایی را ابتکار و دستاوردی بزرگ قلمداد کرده و مدعی افزایش ۳۰ در‌صدی صادرات بودند، اما تعداد زیادی از تاجران از شیوه کاری دهلیزهای هوایی شکایت داشتند.‌
تاجرانی که از دهلیزهای هوایی برای انتقال اجناس‌شان استفاده می‌کردند، از موارد زیر ناراضی بودند:
ـ منظم نبودن پروازها که باعث انبار و در نتیجه فاسد شدن محصولات زراعتی می‌شد.
ـ نبود سردخانه در ولایات برای نگهداری محصولات زراعتی تا رسیدن نوبت انتقال.
ـ نبود رابطه مستقیم تاجران افغان با تاجران سایر کشورها و فروش کالاها از طریق کمیشن‌کاران.
ـ نبود پروازهای ویژه کارگو و صدور کالا از طریق پروازهای مسافربری که قادر به انتقال مقدار کم (۱۵ تن) کالای تجارتی است.
ـ نبود اسکنر بزرگ در دروازه‌های ورودی میدان‌های هوایی برای بررسی کالاها.
ـ نبود لابراتوار معیاری در میدان‌های هوایی.
ـ نبود راه جداگانه برای وسایط حامل محصولات تجارتی الی داخل میدان هوایی.
چند روز قبل مسوولان اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری افغانستان از آغاز مجدد دهلیزهای هوایی در هفته‌های آینده خبر داده‌اند. این در حالی است که مشکلات ذکر شده تا حالا کماکان باقی است و از طرف دیگر در صورت عدم پرداخت سبسیدی یا کاهش هزینه، بسیاری از صادرکننده‌گان قادر به پرداخت هزینه گزاف آن نخواهند بود.
با توجه با کمبودات ذکر شده و هزینه بالای ترانسپورت هوایی، این سیستم از اصل اقتصادی بودن برخوردار نبوده و یک راه‌حل کوتاه‌مدت می‌تواند قلمداد شود. بنابراین، بهتر است روی گزینه‌های دیگر کار شود، از جمله امتداد خطوط آهن از اوزبیکستان، ترکمنستان و ایران، استفاده از راه لاجورد، تقویت مسیر بندر چا‌بهار، هموارکاری و اسفالت مسیر واخان جهت اتصال به چین و مهم‌تر از همه، حل بن‌بست و توافق با پاکستان به خاطر ایفای نقش مناسب ترانزیتی میان افغانستان و هند و طرح حق دسترسی کشورهای محاط به خشکه مانند افغانستان به آب‌های بین‌المللی بر‌اساس نورم‌های رایج و پذیرفته شده جهانی. چون بیش‌تر اقلام صادراتی افغانستان محصولات زراعتی تازه و خشک بوده که دارای وزن زیاد است، در صورت استفاده از دهلیز هوایی تنها مقدار ناچیز این محصولات، آن هم با هزینه گزاف، صادر خواهد شد. در صورت عدم دسترسی به راه آبی، راه آهن ارزان‌ترین و راه زمینی آسان‌ترین مسیر است.
البته تحقق موارد پیشنهاد شده بدون شک وابسته به چگونه‌گی تعامل افغانستان با کشورهای منطقه و جامعه جهانی و هم‌چنان مربوط به شکل و نوعیت نظام و دولت‌داری می‌شود.