مشکل ‘امارت اسلامی’ طالبان با ازبک‌ها چیست؟

آنتونیو جیستوزی، استاد دانشگاه کینگز کالج لندن، در این مطلب به دلایل تیره شدن روابط بین امارت اسلامی طالبان و طالبان ازبک می‌پردازد.
در هفته دوم جنوری، گزارش‌هایی مبنی بر آشفتگی در میان طالبان ازبک در شمال غرب افغانستان، به ویژه فاریاب منتشر شد. یکی از برجسته ترین رهبران آنها به نام مخدوم عالم به دستور فاضل معاون وزیر دفاع در مزار شریف بازداشت شد. هیچ توضیحی در مورد علت دستگیری ارائه نشد، واقعیتی که به تشدید نارضایتی در میان طالبان ازبک انجامید.
بازداشت مخدوم عالم منتج به تظاهرات در میمنه فاریاب شد و طالبان “پشتون” مستقر در آن شهر یا خلع سلاح شدند و یا از شهر خارج شده و شهر در کنترل کامل طالبان “ازبک” درآمد. اما با اعزام نیروهای کمکی از مزار شریف از سوی طالبان ساختمان‌های اداری میمنه بار دیگر به کنترل “امارت اسلامی” بازگردانده شد. بر اساس گزارش‌ها، درگیری‌ها منجر به کشته شدن یک طالب پشتون و سه تظاهرکننده شد.
دلایل تیره شدن روابط امارت با ازبک‌ها را چنین می‌توان برشمرد:
پس از دور نخست انتصابات مسئولان ارشد “امارت”، در میان ازبک‌ها حس در حاشیه ماندن ایجاد شد، اگرچه در نهایت چند ازبک در رده‌های متفاوت دولتی گماشته شدند.
به نظر می‌رسد تاکنون شمار اندکی از طالبان ازبک در ارتش جدید امارت راه یافته و حقوق دریافت کنند. در عین حال، پشتون‌های متعددی را می‌توان سراغ داشت که به عنوان اعضای ارتش جدید در شمال و شمال غرب مستقر شده اند.
طالبان ازبک و پشتون در مناقشات محلی، از طرف‌‎های مختلف پشتیبانی کرده، و هر کدام از قوم خود در برابر رقبا حمایت می‌کنند.
فشارهای مکرر پس از ١٥ آگوست/اوت ٢٠٢١ از سوی دولت طالبان در کابل برای جابجایی “اجباری” اعضای جنبش اسلامی ازبکستان و خانواده های آنها به دور از شمال غرب، ناکام شد. طالبان ازبک در برابر فشارها مقاومت کردند و در کنار ازبک‌ها ایستادند. در نتیجه، ازبک‌ها همچنان در شمال غرب، باقی ماندند.
اعضای ازبک طالبان در برخی موارد تهدید کرده اند که در صورت برآورده نشدن خواسته‌هایشان برای حضور پررنگ‌تر، از صفوف طالبان جدا خواهند شد. براساس برخی از گزارش‌ها برخی از فرماندهان کوچک ازبک به این تهدید عمل کرده و به “دولت اسلامی خراسان” (“حکومت اسلامی عراق و شام – ولایت خراسان”) داعش پیوسته اند.
در واقع، تنش میان طالبان ازبک و پشتون در شمال غرب به مدت‌ها قبل برمی‌گردد.
در روزهای آغازین شورش طالبان در شمال غرب، در حدود سال‌های ٢٠٠٩-٢٠١٥، طالبان ازبک دائما با تغییر موقعیت میان گروهی، در پی یافتن نقش بیشتر در میان تحریک طالبان بودند. در نهایت به آنها اجازه داده شدتا نقش اصلی را ایفا کنند. صلاح‌الدین ایوبی، یکی از فرماندهان ازبک در شمال غرب، رهبر طالبان در کل این منطقه شد. با این حال، این احتمال وجود دارد که حضور پررنگ طالبان ازبک، ممکن است باعث عصبانیت دائمی “طالبان پشتون” شده باشد که پیشتر از طالبان ازبک، وارد ستیزه جویی در این ساحه شده بودند.
با وجود بحران‌های مکرر در گذشته، اما رهبری طالبان همیشه توانسته است اوضاع را با موفقیت مدیریت کند. ولی هر بحران در نهایت منجر به گسترش نقش ازبک‌ها در شمال غرب شده است. این به تنهایی می‌تواند عاملی باشد که برخی از “طالبان ازبک” را در بحران کنونی تشویق می‌کند و پرسشی که مطرح می‌گردد این است، اگر آنها از بحران‌های قبلی سود برده‌اند، چرا دوباره تلاش نکنند؟
در رابطه با دلایل دستگیری مخدوم عالم پس از سردرگمی روزهای آغازین بحران کنونی، اطلاعات بیشتری از منابع طالبان در مزار شریف به دست آمده است.
به گفته منابع طالبان دلیل اصلی، اتهام دست داشتن او در “ربودن یک پسر” در مزار شریف است. روشن نیست شواهد علیه مخدوم عالم چقدر محکم است. علیرغم قوانین طالبان مبنی بر منع آدم ربایی و باج‌گیری، در گذشته شایعاتی مبنی بر دست داشتن برخی از طالبان در این آدم ربایی وجود داشت. طالبان مدتی است که مجرمان را تحت پیگرد قرار داده اند تا شهرت خود را به عنوان “جنبش قانون و نظم” برگردانند و حاضر نیستند پرونده مخدوم عالم، این روند را به خطر اندازد. در هر صورت، با مطرح کردن اتهامات، اکنون برای طالبان آسان نیست که عقب نشینی کنند، بدون اینکه این تصور برای شهروندان مزار ایجاد شود که طالبان با متهمان خودی رفتار متفاوت دارند، ولو جنایت فجیع باشد.
همین منابع همچنین چند اتهام دیگر را به مخدوم عالم ربط می‌دهند. اتهام نخست، “آزادی” نظام‌الدین قیصاری پس از در دام افتادن او در تابستان گذشته در مرز افغانستان با ازبکستان است. آقای عالم همچنین متهم است که قیصاری را نه تنها آزاد کرده است بلکه او را حتی تا مرز ایران، همراهی کرده است. این اتهام گیج کننده است، زیرا قیصاری در هر صورت باید مشمول عفو عمومی طالبان می‌شد و کمک عالم مخدوم به او، نباید تخلف قانونی تلقی گردد. سومین اتهامی که به مخدوم عالم وارد می شود این است که وی در حال مذاکره با گروه موسوم به “دولت اسلامی” (داعش) شاخه خراسان برای پیوستن به آنها بوده است. باز هم شواهدی ارائه نشده است.
نقش مخدوم عالم در آزادی قیصاری از همان آغاز روشن بود. ولی کنار هم آوردن سه اتهامی که در زمان‌های مختلف اتفاق افتاده است چنین تصوری را ایجاد میکند که کسی در رهبری طالبان تصمیم گرفته است عالم مخدوم را محاکمه کند تا به دیگران پند شود و نظم در صفوف طالبان برگردد.
در این اواخر، طالبان ازبک از خود روحیه همبستگی فوق العاده به نمایش گذاشته اند. برپایی خیزش عمدتاً بدون خشونت در میمنه، تصمیم رهبران مخالف شان‌را، تضعیف کرده است. منابع محلی می‌گویند که طالبان ازبک خود را برای درگیری مسلحانه آماده می‌کنند و پیش از این نیز اولتیماتوم‌هایی صادر کرده و خواستار آزادی مخدوم عالم شده اند. مهلت اولتیماتوم‌ها گذشته و تا حال، هیچ اتفاقی نیفتاده است. به نظر می‌رسد صلاح الدین ایوبی در حال میانجیگری است و به کابل سفر کرده است. او خواستار آرامش شده است.
مخالفین طالبان در پی استفاده از این وضعیت برآمده اند. شایعاتی وجود دارد که یارمحمد، پسر مارشال دوستم به شمال غرب برای آغاز جنبش مقاومت سفر کرده است.
منابع نزدیک به حزب جنبش ملی دوستم ادعا می‌کنند که با “طالبان ازبک” ارتباط برقرار کرده اند. این درحالی است که گفته می‌شود طالبان ازبک نیز با “دولت اسلامی” تماس دارند. با وجود این تلاش‌های آشکار برای استفاده از فرصت، بدون شک امارات با تنش‌های قومی فزاینده در امتداد مرزهای آسیای مرکزی مواجه است. در ولایت همسایه بادغیس، دو فرمانده ایماق طالب به نام‌های نور آغا و پوردل، از اینکه در قلعه نو، مرکز ولایت گماشته نشده اند، عصبانی هستند. این دو فرمانده، روابط خود را با امارت قطع کرده و کنترل ولسوالی‌های قادس و آب کمری به دست گرفته اند.