مکانیسم نرخ ارز در افغانستان؛ چگونه تورم از آن تأثیر می‌پذیرد؟

با تبادله شدن یک دالر به ارزش ۱۲۳ افغانی در روز دوشنبه، ۲۲ قوس، ارزش افغانی در برابر دالر به پایین‌ترین حد خود رسید. با مداخله د افغانستان بانک در روز سه شنبه، ۲۳ قوس، ارزش پول افغانستان در برابر دالر امریکایی، ۱۱۴ افغانی تثبیت شد. ارزش افغانی در برابر دالر امریکایی براساس سایت www.xe.com، یک تبدیل‌کننده بین‌المللی ارز، ۱۰۴ افغانی است، در حالی‌که نرخ دالر [آن زمان] در سرای شهزاده کابل ۱۲۳ افغانی گزارش شده بود. از این رو، با اطمینان می‌توان حدس زد که کاهش ارزش افغانی توسط انسان‌ صورت می‌گیرد و نیروهای فراطبیعی، عرضه و تقاضا در آن دخالتی ندارد. گزارش‌ها همچنان حاکی از آن است که از طریق «حواله» و «راه‌های غیرمجاز» که بانک مرکزی افغانستان هیچ کنترلی بر آن نداشت، دالر امریکایی به کشورهای همسایه قاچاق شده و همین امر سبب کمبود دالر در افغانستان شده است. اکنون به تحلیل عمیق‌تر مسایل مربوط به ارز می‌پردازیم.
اسعار خارجی چیست؟
ارز خارجی عبارت از پول خارجی است و شامل تمام مطالبات و چک‌های قابل‌ پرداخت در خارج از کشور و وجوه یا قبوض به صورت ارزی نزد بانک‌های خارجی می‌شود. ارز خارجی شامل هر پول خارجی می‌شود که در داخل کشور در گردش باشد و همچنان شامل تمام مطالبات و قبوض قابل پرداخت در خارج از کشور از طریق حواله‌ها و پرداختی‌های بانکی است. ازاین رو، نرخ ارز نشان‌دهنده‌ قیمت یا ارزش مبادله‌ای یک ارز در برابر ارز دیگری است. نرخ ارز متغیر است و در هر چهار ثانیه در سطح جهان تغییر می‌کند که این نوسان به عوامل مختلف وابسته است. ‌‌‌
بازیکنان اصلی در بازارهای ارز عبارت از بانک مرکزی، بانک‌های تجارتی، بروکرها یا صراف‌ها، شرکت‌ها و افراد حقیقی اند. بانک مرکزی هر کشور متولی ذخایز ارزی است و با خرید یا فروش ارز نقش برجسته‌ای در مکانیسم نرخ ارز هر کشور ایفا می‌کند. بانک‌های تجاری نیز نقش عمده‌ای در بازار ارز دارند، زیرا شرکت‌ها و مشتریان حقیقی تنها از طریق بانک‌های تجاری، مبادلات ارزی و نقل و انتقالات را از طریق حواله انجام می‌دهند. در کشوری مانند افغانستان، صراف‌ها نیز نقش عمده را در انتقال پول چه در داخل کشور و چه در خارج از کشور بازی می‌کنند.
فاکتور اساسی در تعیین‌ نرخ ارز مبادله‌ای در یک کشور شامل تعادل ‌پرداخت، نرخ رشد اقتصادی، سیاست‌های مالی و پولی و ثبات سیاسی است.
نیز نرخ ارز به دلایل فنی مانند سیاست‌های دولت بستگی دارد که ممکن منجر به تغییرات بنیادین در نرخ ارز شود. این می‌تواند در قضیه افغانستان قابل مشاهده باشد که ارزش دالر در مقابل افغانی پس از ۲۴ اسد ناگهان از ۹۰ افغانی به ۱۰۰ افغانی رسید و گاهی حتا از آن هم فراتر رفت. این حادثه عمدتاً به دلیل فرسایش توان سرمایه‌گذاری با ارزهای با بازده کم‌تر نسبت به ارزهای با بازده بالاتر اتفاق می‌افتد.
احتکار، یکی دیگر از عوامل مهمی است که باعث ایجاد تغییرات عمده در نرخ ارز می‌شود. دلالان/صرافان احتمال کاهش ارزش پول را پیش‌بینی می‌کنند، بنابراین، ارز افغانی را در بدل دالر می‌فروشند تا بعداً بتوانند دالر را با نرخ ارزانتر خریداری کنند. در قضیه‌ افغانستان، ارزش دالر امریکایی تحت تأثیر فاکتورهای منفی اقتصادی همچون «احتکار» قرار گرفته است.
چگونه ارزش دالر بر افزایش قیمت کالاها تأثیر می‌گذارد؟
تاجران در افغانستان مایحتاج اولیه‌ زندگی، مانند مواد غذایی و سوخت را از کشورهای همسایه وارد می‌کنند. از آن‌جایی که تاجران کالاها را به دالر خریداری می‌کنند، قیمتی که تاجران برای آن اقلام در زمان فروش در افغانستان تعیین می‌کنند، بسیار زیاد است و فروش نیز به پول افغانی انجام می‌شود. به همین دلیل، ارزش آن در برابر دالر امریکایی بسیار کاهش یافته است.
عامل دیگری که باعث افزایش قیمت کالاهای اولیه می‌شود، ممکن است احتکار کالاها باشد. با احتکار، تاجران کالاهای ضروری، مانند گندم و روغن را با قیمت ارزان‌تری تهیه می‌کنند و آن‌ها را ذخیره می‌کنند و یا مخفی می‌کنند تا زمانی که قیمت‌ها بالا برود. تاجران در این شرایط، فاکتورهای اجتماعی را در نظر نمی‌گیرند و تا زمانی که قیمت‌ها انتظارات‌شان را برآورده نکند، این اقلام ضروری زندگی را در دسترس مردم عام قرار نمی‌دهند.
راهکارهای پیشنهادی برای کنترل نرخ ارز
در رژیم قبل، بانک مرکزی افغانستان به همکاری مرکز تحلیل معاملات و راپورهای مالی افغانستان (FinTRACA/واحد استخبارات مالی) اقدامات مختلفی را برای کنترل صرافی‌ها ارایه کرد. با کنترل صرافی‌ها، بانک مرکزی توانست نرخ ارز را در داخل افغانستان تحت کنترل نگه دارد. اکنون این احتمال وجود دارد که طالبان موضع خود را نسبت به صراف‌ها تغییر داده باشد. این امر از نحوه فراخوان مقامات بانک مرکزی برای تشکیل جلسه اتحادیه صرافان به مقصد تحت کنترل درآوردن ارزش پول افغانی که تأثیر نامطلوبی داشت، قابل مشاهده بود.
رویکرد حکومت طالبان می‌تواند محدود کردن گردش سه ارز خارجی (دالر، پوند و یورو) باشد. حواله‌های دریافتی به صورت ارزی باید به صورت ذخایر نزد بانک مرکزی نگهداری شود. بانک‌های تجاری باید اجازه داشته باشند که ارز خارجی شان را فقط در حساب‌های «نوسترو»ی شان نگهداری کنند. افغانی باید تنها ارزی باشد که برای عموم مردم و تجاران در دست‌رس است. واردکنندگان باید فقط از طریق حساب‌های بانکی مورد تایید و با ارایه مدارک معتبر، حواله های خود را انجام دهند.
برای این منظور بانک مرکزی باید برای بانک‌های تجاری مجوز نمایندگی مجاز (AD) را تایید و صادر کند. بانک‌های تجاری با رتبه‌های ۴ و ۵ شاخص کملز (CAMELS)، باید از انجام معاملات ارزی و شرکت در مزایده ارز خودداری کنند. از آنجایی که همه بانک‌های تجاری خدمات Western Union و Money Gram را ارائه می‌کنند، بانک‌هایی با رتبه‌بندی ضعیف CAMELS ممکن است مجاز باشند فقط معاملات خرید را انجام دهند. معاملات فروش ارز نباید به این بانک‌ها اجازه داده شود. اقدامات سخت‌گیرانه – چه مالی و چه قانونی – باید علیه متخلفان از مجاری تعیین‌شده وضع شود.
از آن‌جایی که بازارهای فارکس (بازار تبادل اسعار خارجی) در سطح جهانی از دوشنبه تا جمعه کار می‌کنند، بانک‌های تجاری افغانستان باید اجازه داشته باشند که معاملات فارکس را با یک سلسله محدودیت‌ها انجام دهند. معاملات و انتقالات پول نباید در روزهای شنبه و یک‌شنبه مجاز باشد.
ممکن است مجوزهایی به آن عده از صرافانی صادر شود که برای معامله‌ ارز خارجی، هنجارهای تایید شده‌ واحد استخبارات مالی را با هماهنگی گروه ویژه اقدام مالی (FATF) رعایت می‌کنند. بانک مرکزی ممکن است از راهنمایی‌ها و مشوره‌های مدیران پیشین که تجربه و اطلاعات کافی در این زمینه دارند، استفاده کند. در اینجا لازم به ذکر است که عملیات ارزی که بدون محدودیت و کنترل انجام می‌شود، ممکن است تأثیر نامطلوب شگرفی بر نرخ ارز و ارزش پول داشته باشد. برای جلوگیری از معاملات ارزی انجام‌شده توسط صرافی‌ها، باید دستورالعمل‌های سخت‌گیرانه‌ای در نظر گرفته شود.
اگر حکومت سرپرست طالبان نتواند روش‌های پیشنهادشده را برای کنترل نرخ ارز و در نتیجه مدیریت قیمت کالاها اجرا کند، نرخ ثابت که غیرعلمی و ابتدایی است، شاید تنها گزینه‌ای باشد که در دست وزارت مالیه خواهد ماند. این نرخ ثابت توسط بانک مرکزی برای ارزهای خارجی به صورت روزانه تعیین می‌شود و بنابراین می‌تواند نوسانات مکانیسم نرخ ارز را مهار کند.
بانک مرکزی افغانستان با در پیش‌گیری راه‌کار‌های فوق الذکر، ممکن است بتواند نقش عمده‌ای را در تعیین نرخ ارز و مدیریت تورم منفی در افغانستان بازی کند.