آینده داغ‌تر و خشک‌تر در انتظار افغانستان است

زمین با سرعت بیش‌تری نسبت به هر زمان دیگری در حال گرم شدن است و انسان‌ها نقش مهمی در این روند ایفا کرده‌اند. تغییرات اقلیمی به‌عنوان عامل «تکثیر‌کننده تهدیدات» عمل می‌کند. این تغییرات مستقیماً باعث جنگ و نزاع نمی‌شود، اما می‌تواند به بی‌ثباتی منطقه‌ای، گرسنه‌گی، فقر و جنگ دامن بزند. کمبود آب و غذا، بیماری‌های ساری، تنش‌ها در خصوص منابع و تعداد آواره‌گان بلای طبیعی را نیز افزایش می‌دهد‌. تمامی این‌ها بار اضافی بر اقتصادها، جوامع و نهادهای سراسر دنیا تحمیل می‌کند.
پیش‌بینی‌ها نشان‌دهنده آن است که طی ده سال آینده بسیاری از کشورهای منطقه با مشکلات آبی مانند خشک‌سالی، سیل و کیفیت ناچیز آب مواجه خواهند شد. کشورهای ضعیف به دلیل ناتوانی در تحمل شوک‌های ناگهانی خشک‌سالی و فشارهای طولانی‌مدت کاهش محصولات زراعتی، با خطر فروپاشی و افزایش تنش‌های منطقه‌ای مواجه می‌شوند. بنا‌براین، تغییر اقلیمی نه‌تنها یک معضل جهانی، بلکه تهدیدی برای امنیت انسانی همه کشورها به‌ویژه کشورهای در حال توسعه مانند افغانستان بوده که برنامه‌های سازگاری و تطبیق و مقابله با شرایط یاد شده در آن‌ها ضعیف است.
«امنیت انسانی» عبارتی است که نخستین بار برنامه توسعه ملل متحد در ۱۹۹۴ به آن توجه کرد. این مفهوم می‌کوشد امنیت مردم را تضمین کند، نه فقط امنیت کشورها را. در تفکر سنتی، امنیت مربوط به قدرت نظامی ملی بوده است؛ اما در قرنی که ممکن است محیط زیست ما را بسازد یا ویران کند، امنیت انسانی نیز معنا می‌یابد. ما، به گفته کوفی عنان، دبیر کل سابق سازمان ملل متحد، در محاصره «مشکلات بدون مرز» قرار داریم. مشکلاتی که روش‌ها و رویکردهای «امنیت ملی» برای آن‌ها راه حل اساسی ارایه نمی‌دهد. گاهی اصلاً راه حلی ندارد.
وضعیت تغییرات آب و هوایی در افغانستان
بر‌اساس شکل (۱) روند افزایش قابل توجه جمعیت کشور کاملاً مشهود است. طی ۲۰ سال اخیر رشد جمعیت کشور از مقدار میانگین بلند‌مدت و طبیعی خود بیش‌تر بوده است. روش کنونی استفاده منابع آبی توسط شهروندان که میراث ملی افغانستان است، قابل ادامه و دوام نیست. افغانستان مانند بسیاری از کشورهای دیگری که دارای منابع طبیعی سرشاری هستند، از روشی برای توسعه استفاده کرده که بر منابع تجدید‌ناپذیر آن فشار آورده و روی منابع قابل تجدید خود سرمایه‌گذاری نکرده است.
پیش‌بینی سرانه متوسط دسترسی سالانه به آب شیرین و رشد جمعیت از سال ۱۹۸۰ تا ۲۰۵۰ در افغانستان
بر‌اساس اطلاعات بارنده‌گی ثبت شده در مراکز هواشناسی کشور، میزان سالانه بارنده‌گی برابر با ۲۵۰ ملی‌متر است که نسبت به برنامه‌ریزی بلند‌مدت ۳٫۷ درصد کاهش را نشان می‌دهد. از آن‌جایی که منابع اصلی آب در افغانستان، باران و برف است، مقدار بارنده‌گی در سال ۱۶۳ میلیارد مترمکعب تخمین شده است که از جمله ۵۷ میلیارد متر‌مکعب آن را آب‌های سرزمینی و ۱۸ میلیارد مترمکعب را آب‌های زیرزمینی تشکیل می‌دهد. متباقی تبدیل به بخار و جذب خاک می‌شود و مقداری در وجود اجسام زنده و سایر ملحوظات طبیعی ذخیره می‌گردد. از این جمله هم ۳۱٫۲ میلیارد متر‌مکعب آب در سال خارج از مرزهای کشور جاری شده و بر آب‌های همسایه‌ها افزوده می‌شود. این در حالی است که سکتور زراعت در افغانستان با ۸۰ الی ۸۵ درصد بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مصرف‌کننده آب به شمار می‌رود و بیش از ۸۵ درصد اتلاف منابع آب به دلیل عدم استفاده از تکنولوژی‌های پیش‌رفته آبیاری در این بخش صورت می‌گیرد. در صورتی که این آب‌ها مدیریت نشود، این نوع خطر با هیچ خطر دیگر قابل مقایسه نخواهد بود و میلیون‌ها شهروند مجبور خواهند شد از نواحی اطراف کوچ کنند. در این قسمت اثرات تغییر اقلیم بر بخش‌های مختلف از جمله منابع آبی، زراعتی و امنیت انسانی پایدار در افغانستان پرداخته شده است.
اثرات تغییر اقلیم بالای منابع آبی
هر تغییری در اقلیم، روی عناصر هیدرولوژی اثر می‌گذارد. از آن‌جایی که پدیده تغییرات اقلیم و گرم شدن جهان در آینده نه‌چندان دور بر بسیاری از جنبه‌های زنده‌گی بشر تاثیر خواهد گذاشت، بررسی این موضوع و اثرات آن بر زنده‌گی انسان، قشر وسیعی از دانشمندان رشته‌های مختلف علمی را درگیر خود ساخته است. یکی از بخش‌های بسیار بااهمیت در زنده‌گی بشر و همه موجودات زنده روی این کره خاکی که ناگزیر در اثر پدیده مذکور دچار تحولات و مسایل فراوان و پیچیده‌ای خواهد شد، منابع آب است. این تغییرات اقلیمی، هوای خشک‌تر و داغ‌تری را به افغانستان می‌آورد که تبخیر و تعریق را افزایش خواهد داد.
در این‌جا می‌خواهم به شهر پرجمعیت کابل اشاره کنم؛ شهری با اهمیت فراوان برای آرامش روحی و فرهنگی‌. سطح آب این شهر براساس گزارش اداره ملی تنظیم امور آب، در سال گذشته ۱۲ متر کاهش یافته است. در حالی که استفاده بی‌رویه آب و افزایش نفوس در این شهر نگران‌کننده است و مصرف سالانه آب در شهر کابل ۱۰۰ میلیون مترمکعب تخمین زده شده است، ۵۰ درصد آن دوباره تغذیه می‌شود. به این دلیل، روند هشدار‌دهنده برای فشار آب را در شهر کابل داریم.
روند دیگر، تقاضای آب است. این روند بی‌وقفه در جهت مخالف در حرکت است. با روندهای کنونی رشد جمعیت، پیش‌بینی شده که جمعیت افغانستان تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۴۶ میلیون نفر برسد. با این تعداد برای تامین تقاضای فزاینده خود به آب اضافی دیگر در هر سال نیاز خواهیم داشت. این‌جا است که کمبود آب بزرگ‌ترین خطر طولانی‌مدت ما است؛ زیرا هنگامی که بعضی از این ساحات آبدار غیرقابل استفاده شود، بسیاری از بخش‌های کابل ممکن است غیر‌قابل سکونت شود و پیامد‌های آن ویرانگر خواهد بود. بنابراین، ضرورت مبرم است تا در شیوه و رویکرد مدیریت آب کاملاً تجدید نظر شود. باید برخورد با آب را به‌عنوان منبعی رایگان و تمام نشدنی، متوقف کنیم.
اثرات تغییر اقلیم بالای زراعت
افزایش درجه حرارت پیش‌بینی شده در اثر تغییرات اقلیم باعث کاهش باروری برنج، نارسی گندم و کاهش جوانه‌زنی کچالو می‌شود. از طرفی، تغییرات آب و هوایی با کاهش میزان و زمان بارش، بر‌اساس داده‌های تاریخی، باعث کاهش تولید گندم و پنبه می‌شود. این امر، نشان‌دهنده آسیب‌پذیری سکتور زراعت افغانستان در برابر پدیده تغییر اقلیم است. از آن‌جایی که تغییر اندک درجه حرارت سبب دامن زدن به خشک‌سالی، تاثیر در اکوسیستم‌ها و فعالیت‌های زراعتی می‌شود، دهقان‌ها باید سازگار شوند و عملیات زراعتی در بسیاری از مناطق با تغییر نوع کشت و کشت محصولات مقاوم‌تر نسبت به گرما و خشک‌سالی، ادامه داده شود. دهقان‌ها نه‌تنها از طریق تغییر نوع کشت، بلکه از طریق چگونه‌گی کشت هم می‌توانند به تعدیل شرایط اقلیمی کمک کنند.
تجربه‌ها نشان می‌دهد در مناطقی که الگوهای فوق اجرا شده است، دهقان‌ها از منابع آبی پایدارتر و مطمین‌تری برخوردار بوده‌ و خسارات کم‌تری دیده‌اند.
اثرات تغییر اقلیم بالای امنیت انسانی
امنیت انسانی، از مفاهیمی است که در تلاش برای فرارفتن از مفهوم سنتی امنیت و امنیت ملی مطرح شده است. در مورد تعریف امنیت انسانی، اجماع نسبی جامع وجود دارد که شامل حراست از هسته حیاتی همه افراد بشر در مقابل تهدیدات شایع، سازگار با کمال و شکوفایی بلند‌مدت انسان‌ها می‌شود. از آن‌جایی که دانشمندان معتقدند حد اوسط درجه حرارت کره زمین تا سال ۲۱۰۰ بین ۱ تا ۶ درجه سلسیوس افزایش می‌یابد، گرم شدن زمین به زنده‌گی انسان‌ها آسیب‌های فراوانی می‌زند.
تأمین امنیت انسانی همواره یکی از وظایف اصلی تمام حکومت‌ها در قبال مردمان‌شان بوده و بی‌توجهی به آن در چند سال گذشته بازتاب‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را به همراه داشته است. به دلیل افزایش مداوم جمعیت افغانستان و در کنار آن اثرات منفی تغییرات اقلیمی، نیاز به مواد غذایی نیز با سرعتی شگرف افزایش می‌یابد. نمی‌توان بدون پایداری نظام‌های طبیعی و زیست‌محیطی، به امنیت انسانی کامل دست یافت. خطراتی که پایداری را تهدید می‌کنند، مانند رشد بی‌رویه جمعیت، جنگل‌زدایی، فرسایش خاک، تهی شدن منابع آب زیرزمینی، وقوع سیلاب‌ها، موج‌های گرمایی و سرمایی، بارش‌های نامنظم، خشک‌سالی، آلوده‌گی هوا، انتشار گازهای گل‌خانه‌ای، نابودی گونه‌های گیاهی و جانوری و آلوده‌گی شدید منابع آب در اثر مصرف بی‌رویه نهاده‌های زراعتی‌، فرایندهایی هستند که امنیت انسانی جامعه را نیز تهدید می‌کنند. بنابراین در راستای تحقق و رسیدن به یک امنیت انسانی پایدار در هر کشوری برنامه‌ریزی و شناخت وضعیت آب و هوایی آن کشور در طی سال‌های آینده جزو ضروریات تحقیقاتی آن کشور به شمار می‌آید. در صورت عدم برنامه‌ریزی‌های درست و دقیق، امنیت انسانی در آینده دچار مشکلات اساسی خواهد شد که می‌تواند سلامت مردم و امنیت ملی را به‌طور غیر‌قابل جبرانی به مخاطره اندازد.
سخن آخر
امروزه مشاهده می‌شود که در هر گوشه کشور پدیده‌های آب و هوایی مانند سیل، خشک‌سالی و توفان‌ افزایش یافته و به تهدیدی روزمره علیه منابع آبی و امنیت انسانی تبدیل شده است. هم‌چنین این مساله سبب تحول‌های اقتصادی منفی و آشوب‌های اجتماعی بوده است. این تغییرات، تغذیه و سلامت روستایی‌های افغانستان را تهدید می‌کند و می‌توانند ذخایر غذایی را نابود کند. این امر می‌تواند باعث شود که میلیون‌ها شهروند برای تولید یا خرید مواد غذایی کافی، توانایی لازم را نداشته باشند. قسمی که مسایلی چون قحطی و کمبود غذا، کمبود آب آشامیدنی سالم، شیوع بیماری‌ها و افزایش بلا‌ها طبیعی به واسطه پدیده تغییر اقلیم بوده و خواهد بود، تغییر اقلیم سبب ایجاد ناامنی و عدم امنیت برای دولت‌ها و افراد نیز می‌شود. فهم این پیامدها، برای سیاست‌گذاران حایز اهمیت است و عدم پذیرش و بی‌توجهی به آن، خطرات جدی ملی، داخلی و نظامی را در پی خواهد آورد. با تجدید نظر در مورد شیوه مدیریت آب کشور، احیای جنگل‌های بیش‌تر، افزایش انرژی خورشیدی، بادی و آبی، حمایت از دهقان‌ها، مدرنیزه کردن زراعت، راه‌اندازی برنامه‌های علمی و تحقیقی جامع در بخش‌های تغییرات اقلیم، افزایش برنامه‌های آگاهی‌دهی از طریق رسانه‌های جمعی، تقویت و توسعه مراکز هواشناسی و بالا بردن ظرفیت‌های ادارات مربوطه از طریق جذب افراد متخصص در سال‌های آینده، می‌تواند آسیب‌پذیری کشور را در مقابل تاثیرات این پدیده کاهش دهد.