تأثیر بحران‌های ناشی از تغییرات اقلیمی بر افغانستان مورد توجه نشست‌ها قرار نمی‌گیرد

در هفته گذشته کنفرانس امنیتی هرات در شهر دوشنبه تاجیکستان برگزار شد که در آن دانشگاهیان و سیاستمداران به بررسی مسابل امنیتی افغانستان پرداختند. گرچه تشکیل چنین جلساتی خوب است ولی کلیشه‌ای شدن مباحث و چهره‌های تکراری شاید از نقاط ضعف این قبیل نشست‌هاست.
یکی از بحران‌های امنیتی جدی که معمولاً در چنین مباحثی مورد توجه قرار نمی‌گیرد، بحران آب و محیط زیست است که در سال‌های اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی وضعیت پیچیده‌تری نیز پیدا کرده است. افغانستان که سهم اندکی در تولید گازهای گلخانه‌ای در جهان دارد یکی از کشورهایی است که بیشترین آسیب را از تغییرات اقلیمی می‌بیند. بحران‌های آبی و محیط زیستی در افغانستان که در سال های اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی وضعیت پیچیده‌تری نیز پیدا کرده است، از چالش‌های امنیتی جدی در منطقه است و اغلب از توجه سیاستمداران و رهبران کشور دور می‌ماند. به همین دلیل در نوشته حاضر به صورت اجمالی به آن پرداخته می‌شود.
در سال ۲۰۰۷ بان‌ کی‌مون، سر منشی سازمان ملل جنگ دارفور را «اولین جنگ ناشی از تغییرات اقلیمی» خواند که با وجود عوامل مختلف سیاسی و اجتماعی، جرقه اولیه آن ناشی از بحران‌های زیست محیطی بود. خشکسالی‌های مکرر، فروپاشی اقتصاد و کشاورزی، و افزایش دما در جوامعی که مستعد نزاع های مذهبی و قومی هستند، احتمال بروز جنگ را افزایش می‌دهند. در موارد متعددی در دهه‌های اخیر خشونت‌ها و جنگ‌ها از بحران‌های ناشی از خشکسالی و تغییرات اقلیم به وجود آمده است که یکی از نمونه‌های اخیر آن شروع جنگ‌های داخلی در سوریه پس از چند سال خشکسالی بود. در واقع تغییر اقلیم شکاف‌ها و تضادهای درون یک جامعه را تشدید می‌نماید که خود امکان مدیریت مناسب برای آماده شدن برای شرایط جدید اقلیمی و زیست محیطی را دشوارتر می‌سازد و ممکن است کشور را به چرخه‌ای از بی ثبانی و جنگ فرو برد.
تحقیقات فراوان نشان می‌دهد که علاوه بر افزایش تنش و خشونت، عدم دسترسی به آب و تخریب محیط زیست باعث تخریب زیربناهای اقتصادی، نابرابری جنسیتی، نابرابری اقتصادی، فقر و بالارفتن توانایی گروه‌های افراطی برای سربازگیری می‌شود.
در جوامعی چون افغانستان که منابع آبی محدودی دارند و توانایی مدیریت بهینه منابع و هماهنگ‌شدن با تغییرات اقلیمی را ندارند، اقشار فقیرتر جامعه سهم بیشتری از درآمد اندک خود را باید صرف تامین آب سالم و درمان بیماری‌های ناشی از آلودگی‌های آبی کنند. این وضعیت بر چرخه فقر و افزایش شکاف طبقاتی می‌انجامد. کمبود منابع همچنین می‌تواند الگوهای مهاجرت را تغییر دهد و در مناطق مختلف تنش‌های امنیتی ایجاد کنند. فقر، یکی از دلایل موفقیت گروه‌های مقتدر و افراطی در سربازگیری است. در کنار آن نشان داده شده است که زنان در بحران‌های آبی و محیط زیستی آسیب پذیرتر هستند. اغلب در کشورهایی که با بحران آب و خشکسالی روبرو هستند زنان زمان زیادی را برای تهیه آب و غذای خانواده صرف می کنند که این امر آنان را از تحصیل و مشارکت اجتماعی باز می‌دارد. این شرایط به نابرابری جنسیتی دامن می زند. در مجموع امینت و توسعه پایدار یک جامعه بشدت به تامین آب و آمادگی برای مواجهه با تغییرات اقلیمی بستگی دارد.
افغانستان کشوری با جمعیت جوان و رو به رشد در منطقه خشک و نیمه خشک جهان واقع است. حدود ۶۳ درصد این کشور کوهستانی است که سرچشمه آب‌های رودخانه‌هاست که اکثرا پس از طی مسیر وارد کشورهای همسایه می‌شوند. در عین حال افغانستان به دلیل نبود زیرساخت‌ها و دولت‌های پایدار نتوانسته است از منابع آبی خود به صورت درست استفاده نماید. به همین دلیل کشور همواره در معرض وقوع خسکسالی‌ها و سیلاب‌ها بوده است. مدیریت نادرست منابع آبی، استفاده بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی، و آلوده ساختن منابع آبی از چالش‌های جدی آبی و محیط زیستی افغانستان است که دهه‌ها جنگ و ناکارآمدی دولتی آن را تبدیل به بحران ساخته است.
در کنار مدیریت نادرست منابع آبی و تخریب محیط زیست، تغییرات اقلیمی نیز بر شدت بحران افزوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که از دهه پنجاه میلادی تا کنون متوسط دما سیر صعودی داشته است و در میانه قرن حاضر دمای متوسط مناطق مختلف افغانستان در حدود دو درجه سانتیگراد گرمتر خواهد شد که این افزایش دما باعث از دست رفتن پوشش برفی و یخچال‌های طبیعی می‌گردد و همچنان تبخیر بیشتری را در پی خواهد داشت.
در چند دهه گذشته بیش از ۱۸ درصد یخچال‌های طبیعی افغانستان از بین رفته‌اند و با ادامه گرم شدن هوا این روند افزایش خواهد یافت. سرعت آب شدن یخچال‌ها و همزمانی آن با بارندگی های بهاری احتمال سیلاب‌های شدید را در کشور افزایش می‌دهد. گرم شدن هوا به دلیل افزایش تبخیر نیاز آبی کشاورزی را نیز افزایش می‌دهد. تغییرات اقلیمی وضعیت اقتصادی افغانستان را که بر کشاورزی استوار است، وخیم‌تر می‌سازد. آمار نشان می‌دهد که زمین‌های زیر کشت آبی از ۳ میلیون هکتار در دهه هفتاد میلادی به حدود ۱.۸ میلیون هکتار در سال‌های اخیر کاهش یافته است.
براساس گزارش اداره توسعه آمریکا (یو‌اس‌اید) در سال ۲۰۱۶ صرفا ۴۰ درصد روستاییان در افغانستان دسترسی به آب سالم داشتند. تغییر اقلیم و افزایش دوره‌های خشکسالی در کنار نبود ثبات سیاسی و جنگ های طولانی وضعیت دسترسی به آب سالم را آسیب زده است. سطح آب‌های زیرزمینی در بیشتر مناطق افغانستان در سال‌های اخیر پایین رفته است. آلوده‌شدن آب‌های زیرزمینی نیز از معضل‌های جدی دیگری است که سالانه تعداد زیادی از شهروندان در اثر استفاده از آن به امراض گوناگون دچار می‌شوند. در سال ۲۰۱۷ وزارت آب و انرژی اعلام کرد که وضعیت آب‌های زیرزمینی کابل در شرایط بحرانی است که باعث از بین رفتن ظرفیت آب زیرزمینی و نشست زمین خواهد شد.
موضوع دیگری که در بحث امنیت و کمبود منابع آبی مطرح می‌شود مساله آب‌های مشترک و مرزی است. نمونه این مورد، مساله رود هیرمند و بحث حقآبه [ایران] در پایین دست آن به دلیل رسانه‌ای شدن فراوان مورد توجه عموم قرار گرفته است. تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های مکرر در کنار افزایش جمعیت و استفاده نادرست از منابع محدود آب نه تنها باعث ایجاد تنش‌های آبی بین کشورها می‌شود، بلکه زمینه را برای قدرت گیری گروه‌هایی مانند طالبان فراهم می‌سازد. باید توجه داشت که عدم رعایت حقابه‌های زیست محیطی و مدیریت نادرست منابع آبی آثار مخربی دارد که محدود به مرزهای جغرافیایی نمی‌شوند و آسیب‌های امنیتی، اقتصادی، و بهداشتی آن در منطقه گسترش می‌یابند. نمونه‌ای از این بحران‌ها، طوفان‌های ریزگرد است که در ماه‌های اخیر به تکرار مردم غرب افغانستان شاهد آن بوده‌اند. این طوفان‌های گرد و خاک علاوه بر آثار مخرب بر سلامتی مردمان، بر اقتصاد و معیشت نیز اثر می‌گذارد.
در نهایت باید گفت که گرچه بحران‌های امنیتی و جنگ‌ها پدیده‌های پیچیده و چندوجهی هستند ولی همانطور که در این نوشتار به اختصار اشاره شد بحران‌های اقلیمی و آبی می‌تواند به عنوان عامل یا شتابدهنده بحران‌های امنیتی و سیاسی عمل کنند. درک چگونگی تعامل میان کمبود آب، تغییرات اقلیم، و امنیت ضروری است. این شناخت به سازمان‌ها و دولت‌ها کمک می‌کند تا سیاست‌ها و راهبردهای مناسبی را برای مقابله با چالش‌های ناشی از تغییرات اقلیمی بسنجند.
در شرایط فعلی با توجه به فروپاشی نظام موجود و قدرت گیری طالبان وضعیت آبی و محیط زیستی افغانستان بیش از پیش در معرض بحران است. بسیاری از کارشناسان حوزه آب و محیط زیست در چند سال اخیر کشور را ترک کرده‌اند و توان تخصصی لازم برای مدیریت پایدار منابع، برنامه ریزی برای مقابله با خشکسالی و سیلاب های ناشی از تغییر اقلیم در حاکمان فعلی وجود ندارد. می‌توان گفت یکی از حلقه‌های مفقوده در بحث‌های سیاسی، امنیتی و برابری خواهی جنسیتی در فضای امروز افغاستان، بحث مدیریت منابع آبی و آماده شدن برای مخاطرات ناشی از تغییر اقلیم است. بدون توجه جدی به این مباحث، بحث بر سر امنیت، ثبات، همبستگی اجتماعی، برابری جنسیتی و به تبع آن توسعه پایدار در افغانستان راه به جایی نخواهد برد.