کتاب‌هایی که دست‌نخورده در قفسه‌ها فرسوده می‌شوند

یک سال و یک ماه از روی کار آمدن رژیم طالبان در کشور می‌گذرد. فقر اقتصادی، نبود ثبات سیاسی و آینده مبهم کشور سبب شده، علاقه مردم به خواندن کتاب کاهش یابد. کتاب‌های زیادی دست‌نخورده در قفسه کتاب‌فروشی‌ها کهنه می‌شوند.
کتاب‌فروشان می‌گویند که امید جوانان برای رفتن به دانشگاه‌ها کاهش یافته و از همین‌رو فروش کتاب رونق گذشته را ندارد. همچنان فضا نیز برای برگزاری نمایشگاه‌های کتاب تنگ‌تر شده است؛ موضوعی که روی چاپ کتاب تأثیر منفی گذاشته و شمار زیادی از انتشارات آخرین نفس‌ها را پس از سقوط می‌کشند.
چنان‌که هویدا است، کتاب‌فروشان در حال حاضر با عالمی از چالش‌های اقتصادی روبه‌رو هستند. آنان در نبود فروش، توان پرداخت کرایه دکان و مخارج کتاب‌فروشی‌ها را ندارند. از همین‌رو، شمار زیادی از انتشارات در کابل و ولایت‌ها یکی پی دیگر سقوط می‌کنند.
ناشرانی که چندین دهه در افغانستان فعالیت دارند، یک سال اخیر را «فاجعه‌بارترین» سال برای فروش و چاپ کتاب عنوان می‌کنند. شماری از این ناشران مجبور شده‌اند نماینده‌گی‌های‌شان را در سطح شهر کاهش دهند.
انتشارات «امیری» یکی از انتشارات‌هایی است که چندین دهه در افغانستان فعالیت کرده است. این انتشارات در یک سال گذشته درآمد قناعت‌بخشی از بابت چاپ و فروش کتاب‌ نداشته است. مسوولان این انتشارات می‌گویند که امسال تنها چند نسخه انگشت‌شماری از کتاب‌ها از آدرس این انتشارات به چاپ رسیده است.
از سوی دیگر، در یک سال‌ گذشته شمار زیادی از نویسنده‌گان، افغانستان را ترک کرده‌اند و این سبب شده میزان چاپ کتاب در کشور کاهش یابد و انتشارات‌ها با چالش‌های اقتصادی مواجه شوند.
وسیم امیری، مسوول انتشارات امیری می‌گوید که کتاب‌هایی را دارند، در یک سال گذشته حتا از قفسه‌ها پایین نشده‌اند. تعداد مشتریان‌شان کم شده و کتاب‌ها فروش چندانی نداشته است. آقای امیری تفاوت امسال با سال‌های گذشته را توضیح می‌دهد: «امسال بدترین سال در جریان چند دهه کاری ما بود. متأسفانه‌ امسال خیلی وضعیت بدی را تجربه می‌کنیم. در سال‌های گذشته ۳۵ تا ۴۰ عنوان کتاب به نشر می‌رسید، اما امسال تاکنون ۱۵ جلد کتاب چاپ شده و این کتاب‌ها هم به حمایت نویسنده‌گان کتاب چاپ شده است.»
در گذشته این انتشارات شمار زیادی از کتاب‌هایش را با برگزاری‌ نمایشگاه‌ها به فروش می‌رساند. نمایشگاه‌ها نیز بیشتر در دانشگاه‌ها و گردهمایی‌های جوانان به مناسبت خوانش شعر و تجلیل از مناسبت‌های اجتماعی برگزار می‌شدند.
تا پیش از تسلط طالبان بر کشور، جوانان و دانشجویان زیادی برای خرید کتاب به انتشارات امیری و سایر انتشارات‌ها سر می‌زدند. انتشارات امیری در سال‌های گذشته سه نماینده‌گی داشت، اما اکنون همه نماینده‌گی‌ها را به دلیل نبود هزینه مالی بسته و تنها نماینده‌گی مرکزی آن در شهر کابل فعالیت دارد. وسیم امیری، با ابراز نگرانی از این وضعیت می‌گوید: «سه نماینده‌گی انتشارات به دلیل نبود امکانات مالی بسته شد و چاپ‌خانه هم به دلیل نبود هزینه پرداخت معاش کارگران بسته‌ شده است. امیدوارم یک روشنی پیدا شود؛ در غیر آن فکر می‌کنم تا یک یا دو ماه دیگر دفتر مرکزی هم بسته می‌شود.»
در کنار انتشارات امیری، انتشارات «نشر واژه» نیز از سال‌ها به این‌سو در گوشه‌ای از قلب کابل در منطقه پل‌سرخ کابل فعالیت دارد. این انتشارات نیز همانند سایر انتشارات دیگر در روزهای اخیر در حال سقوط قرار دارد. نبود خریدار در جریان یک سال گذشته سبب شده تا قاسم فرزام، مسوول این کتاب‌فروشی، به بستن دروازه این انتشارات بیندیشد.
فرزام می‌گوید که در جریان یک سال گذشته نتوانسته از این انتشارات درآمد لازم را داشته باشد. او فقر، بیکاری و آینده ناروشن کشور را از دلایل عمده عدم مراجعه مردم به کتاب‌فروشی‌ها توصیف می‌کند. فرزام می‌گوید: «فقر، بیکاری و آینده نامعلوم کشور سبب شده کسی سراغ کتاب و مطالعه نرود. همه‌ این‌ها باعث شده که فروش کتاب روزبه‌روز کمتر شود و به درآمدی که می‌خواهیم نرسیم. این‌کار سبب شده ادامه‌ فعالیت برای کتاب‌فروش‌ها دشوار شود و کتاب‌فروشان، کتاب‌فروشی‌های‌شان را جمع کنند.»
این وضعیت تنها دامن‌گیر انتشارات واژه نیست، بلکه شمار زیادی از ناشران در یک سال‌ گذشته با سرنوشت شبیه «انتشارات امیری» و «نشر واژه» مواجه‌ شده‌اند. انتشارات «بین‌‌المللی سرور سعادت» نیز از چاپ‌خانه‌های شهره کتاب در افغانستان، به‌ویژه در کابل شناخته می‌شود. این چاپ‌خانه در وضعیت خوبی قرار ندارد. در یک سال گذشته درآمد اندکی داشته و مشتریان انگشت‌شماری به این انتشارات سر زده‌اند. این انتشارات دو نماینده‌گی در کابل دارد و اکنون هر دوی آن‌ها فعال‌اند. به گفته مسوول این چاپ‌خانه، هر دو نماینده‌گی در یک سال گذشته نتوانسته درآمد خوبی داشته باشند.
محمدزمان کریمی، مسوول این انتشارات می‌گوید‌: «متأسفانه وضعیت بازار کتاب و فروشات ما رو‌‌به‌سقوط است. ما دو شعبه داریم. فروشات در هر دو شعبه متأسفانه طوری است که حتا مصارف روزانه را هم تأمین کرده نمی‌توانیم. این وضع اسف‌بار یک سال است که جریان دارد و نمی‌دانیم تا کی با این وضعیت بازار می‌توانیم دوام بیاوریم.»
این انتشارات شمار زیادی از کتاب‌های خواندنی را در خود جای داده است، اما در ۱۳ ماه گذشته شاید کمتر کسی به سراغ آن‌ها آمده باشد. مسوول این انتشارات شکایت دارد: «انتشارات ما بیش از ۲۵ هزار عنوان کتاب در بخش‌های مختلف و از نویسنده‌گان داخلی و خارجی دارد، اما متأسفانه با وجود این همه عنوان کتاب بازهم فروشات روز‌به‌روز کم و کمتر می‌شود.»
در یک سال گذشته کتاب‌فروشان زیادی مجبور شده‌اند درب کتاب‌فروشی‌های‌شان را ببندند. شماری از کتاب‌فروشانی که تا این دم دوام آورده‌اند نیز در حال سقوط قرار دارند. طارق قاسمی، یکی از کتاب‌فروشان در منطقه پل‌سرخ کابل بوده است. او پس از سقوط کابل به دست طالبان، ماه‌ها مقاومت و تلاش کرد تا درب کتاب‌فروشی خود را باز نگه دارد، اما بدتر شدن وضعیت اقتصادی و نبود فضا برای فروش کتاب سبب شده او نیز درب کتاب‌فروشی‌‌اش را ببندد.
به باور او، ناامیدی و کم‌علاقه‌گی مردم سبب شده‌ کسی کتاب نخرد. این کتاب‌فروش توضیح می‌دهد: «کتله‌ای از جامعه که علاقه‌ای به کتاب داشت شامل دانشجویان، اساتید دانشگاه‌ها، محصلان و در کل کسانی که علاقه‌مند به کتاب بودند، اکنون هیچ تمایل، پول و انگیزه‌ای برای کتاب و کتاب‌خواندن ندارند. اکثریت‌شان مهاجر شده‌اند یا اگر در کابل هستند سرمایه لازم برای خرید کتاب ندارند.»
این همه در حالی است که در سال‌های گذشته و تا پیش از سقوط کابل به دست‌ طالبان، رقابت‌ها میان ناشران به طور چشم‌گیری افزایش یافته بود. ناشران می‌کوشیدند با چاپ بهتر، مشتریان بیشتری را به سمت خود جلب کنند؛ اما پس از سقوط جمهوریت دیده می‌شود که در یک سال گذشته نه‌تنها رقابتی میان ناشران باقی نمانده، بلکه بیشتر ناشران به این فکرند که در چنین فضایی چگونه دروازه انتشارات را باز نگه‌ دارند.
از سوی دیگر، پل‌سرخ در چند سال اخیر به یکی از مکان‌های فرهنگی مبدل شده بود. شمار زیادی از کتاب‌فروشی‌ها در همین نقطه کابل موقعیت داشتند. بیشتر برنامه‌های فرهنگی نیز در همین ساحه برگزار می‌شد. اکنون یک سال می‌شود که نه‌‌تنها شمار کتاب‌فروشی‌ها در این منطقه کاهش یافته، بلکه از برنامه‌های فرهنگی نیز خبری نیست. شمار زیادی از کسانی که کارهای فرهنگی می‌کردند به خارج از کشور مهاجر شده‌اند و شمار دیگری که هنوز در کابل به سر می‌برند، علاقه چندانی به کارهای فرهنگی ندارند.
براساس آمارهای موجود، تا پیش از سقوط کابل به دست طالبان در تابستان سال گذشته خورشیدی، حدود ۱۸۰ ناشر و ۵۲۵ کتاب‌فروشی در سراسر کشور فعالیت داشتند. از این میان ۹۰ ناشر و حدود ۲۸۰ کتاب‌فروشی در کابل فعالیت می‌کردند.
سیداحمد سعید، رییس اتحادیه ناشران افغانستان با نگرانی از وضعیت موجود توضیح می‌دهد که حدود ۳۰ درصد از ناشران کارهای‌شان را متوقف کرده و کاروبار در مقایسه با سال گذشته تا ۹۰ درصد با رکود مواجه شده است. آقای سعید خواهان توجه جامعه جهانی و رژیم حاکم به وضعیت کتاب‌فروشان در افغانستان است. خواستی که روشن نیست در بحبوحه‌ای از تلاطم سیاسی و بحران حقوق بشری در افغانستان می‌تواند توجه گروه حاکم و جامعه جهانی را جلب کند و یا خیر.