با پیشینه تاریخی سه هزارساله در خطر نابودی

در گوشه‌ای از شهر هرات و میان کوچه‌پس‌کوچه‌های منطقه باغدشت، به سراغ تنها کوره فعال صنعت شیشه‌سازی می‌روم.
کوره ساخته‌شده از گل و خشت خام توسط خود خلیفه نصرالله، فضای کاملا سنتی که هر فردی وقتی برای نخستین‌بار وارد این مکان می‌شود؛ ذهن‌اش را به صنایع کهن و با ارزش هرات باستان می‌برد.
شدت گرما و شعله آتش درون این کوره به حدی زیاد است که به جز صاحبان این صنعت فرد دیگری طاقت ماندن در این‌جا را ندارد.
کوره خشتی‌ای که خلیفه نصرالله در آن کار می‌کند، در حال حاضر در هر ماه یک‌بار روشن می‌شود و مقدار ظروف شیشه‌ای آبی و سبزرنگ تولید می‌کند.
خلیفه غلام‌سخی، میله‌ای را درون دیگ شیشه مذاب کوره می‌کند، می‌چرخاند و با ظرافت کامل با ابزار دستی به آن شکل می‌دهد.
او شیشه‌های از کارافتاده را خورد و داخل کوره می‌ریزد سپس به آن پودر مس یا آهن را اضافه می‌کند تا رنگ آبی و سبز را به خود بگیرد. این کارگاه تولید صنعت شیشه‌سازی، روایت‌گر پیوند تاریخی هرات با صنایع قدیمی است.
خلیفه نصرالله، یکی از صنعت‌کاران شیشه‌سازی سنتی در این کارگاه است که در گرمای بالای ۴۰ درجه سانتی‌گراد تابستان پای این کوره دست‌وپا می‌زند تا صنعت رو به نابودی شیشه‌سازی را زنده نگه‌دارد.
او می‌افزاید: «من از زمانی که پنج و شش‌ساله بودم زیر دست پدر خود کار می‌کردم. ۳۰ سال می‌شود که به حیث استاد در این حرفه کار می‌‌کنم.»
او می‌گوید، این صنعت را از نیاکانش به میراث برده و بیشتر صنعت‌کاران شیشه‌سازی در هرات از نزدیکان خودش است که تعدادی فوت شده‌اند و برخی‌ هم به‌دلیل رکود این صنعت تغییر شغل داده‌ و از آن دست کشیده‌اند.
او بیان می‌دارد: «این صنعت در سال‌های قدیم که کار می‌کردیم خوب بود. سقوط این صنعت برمی‌گردد به دوران کرونا و بسته‌شدن مرزها به‌روی کشور. در یک سال اخیر هم که تحولات سیاسی و نیامدن گردشگران خارجی سبب شده تا این صنعت رو به نابودی قرار گیرد.»
در این کوره اجناس شیشه‌ای چون (گیلاس، کاسه، جک آبخوری، بشقاب، کوزه، گلدان، سیگاردانی، قلمدان و قنددان) تولید و با استفاده از هنر مینیاتوری به شکل خاصی تزئین می‌شوند. ساخته‌های شیشه‌ای پس از تکمیل مراحل ساخت حدود ۱۶ ساعت در کوره نگه‌داری می‌شود.
در حال حاضر خلیفه نصرالله، تنها استاد حرفه شیشه‌سازی در هرات است که به‌گفته او، به‌دلیل نبود بازار، اجناسی که با سختی‌های زیادی آماده می‌کنند به نیمی قیمت می‌فروشند.
بیشترین خریداران ساخته‌های دستی کوره‌های شیشه‌سازان هرات گردشگران خارجی بوده‌اند که اکنون با سقوط دولت پیشین شمار این گردشگران به‌شدت کاهش یافته‌ است.
خیراالله، فرزند خلیفه نصرالله است که هفده سال می‌شود دوشادوش پدر برای زنده نگه‌داشتن این صنعت کار می‌کند. او می‌گوید که اگر وضعیت به همین روال ادامه یابد، دیگر حاضر نیست با این صنعت دست‌وپنجه نرم کند.
خیرالله که در هر ماه دو الی سه روز به کوره مصروف است، در هنگام تعطیلی کوره دکان آرایشگاه مردانه دارد و از این طریق چرخه زندگی را می‌چرخاند. او‌ می‌گوید: «برادرانم با این حرفه بلدیت کامل دارند و از صفر تا صد اجناس تولیدشده می‌توانند آماده کنند، اما به‌دلیل نبود بازار فروش دیگر دست از این کار کشیده‌اند. فقط در بخش مینیاتوری یک برادرم آن‌هم از طرف شب با من و‌ پدرم در قسمت تزئین و دیزاین همکاری می‌کند.» خیرالله، هفده سال از بهترین ایام زندگی‌اش را پشت این کوره گذرانده است، حالا اما امیدی به رشد این صنعت ندارد.
خیرالله و ‌پدرش از دولت‌های گذشته نیز در قسمت رشد و‌ توجه به این صنعت انتقاد می‌کنند و از حکومت طالبان نیز خواسته‌ی دارند: «یک وقتی از این کوره‌ها شش کوره بود. کاکاها و برادران من کار می‌کردند، اما چون بازاری نیست همه این کسب را ترک کرده‌اند. اگر همین‌طور پیش برود، به‌خاطر خرج فامیل، ما هم مجبوریم به‌دنبال یک کاری برویم که پول داشته باشد. دولت فعلی باید برای حمایت از ما دست به‌کار شود.»
چهل سال در انتظار رشد صنعت شیشه‌سازی هرات
خلیفه غلام‌سخی، شیشه‌ساز ماهر و نام‌آشنای هرات از مدتی به‌ این‌سو بیکار و دست بالای دست گذاشته‌ است. رکود این صنعت خلیفه غلام‌سخی را خانه‌نشین کرده‌ است. او نگران نابودی این صنعت می‌باشد.
به بیان خلیفه غلام‌سخی: «شیشه‌سازی فعلا همان‌طور که خودتان می‌بینید وضعیت خوبی ندارد. هر دولتی هم که آمده از ما حمایت نکرده تا ما بتوانیم شاگرد تربیه کنیم و ساخته‌های ما به خارج از کشور برود و فروشات خوبی داشته باشیم.» در هرات کم‌تر کسی را می‌توان یافت که با نام و‌ چهره ‌خلیفه غلام‌سخی آشنا نباشد.
این شیشه‌ساز چیره‌‌دست هرات اما خوشبین به وعده‌ی مقام‌های محلی طالبان برای حمایت از این صنعت است و‌ می‌افزاید: «تا فعلا کسی کاری به ما نکرده و من هم بیکارم. در همین نزدیکی‌ها برای ما وعده داده‌اند که از طریق اطلاعات و فرهنگ به ما همکاری می‌کنند.»
این دو هنرمند شیشه‌ساز و با سابقه‌ی هرات می‌گویند که به کشورهای اروپایی نیز سفرهای داشته‌اند و ‌مورد تشویق و استقبال اقشار مختلف این کشور‌ها قرار گرفته‌اند.
صنایع تولیدی شیشه‌سازی هرات علاقه‌مندان زیادی در کشورهای اروپایی دارد.
هم‌صدایی فرهنگیان هراتی با شیشه‌سازان
صنعت شیشه‌سازی از پیشه‌های کهن و دیرینه‌ی جهان است که پیشینه طولانی دارد. این صنعت اما در افغانستان به‌خصوص در هرات نیز از گذشته‌های دور وجود داشته است. در گذشته به این صنعت کهن به‌صورت گسترده‌تری پرداخته می‌شد. در حال حاضر به‌گفته فرهنگیان هرات، کم‌رنگ‌تر از گذشته به نظر می‌رسد.
فرهنگیان هرات تاریخ شیشه‌سازی را به دوران تیموریان ارتباط می‌دهند. صدیق میر، فعال فرهنگی و آبده‌شناس در هرات می‌گوید: «کوره‌های متعددی در این ولایت وجود داشت و استادان مجرب و با غنیمت. اما متأسفانه همین اکنون دو کوره‌ای که وجود دارد یکی در باغدشت و دیگری در ارگ هرات (قلعه اختیارالدین)، فعال نیستند و بازاری هم برای فروش وجود ندارد. امیدواری‌های داده‌ شده که قرار است کوره داخل ارگ هرات دوباره فعال ‌شود و حداقل هفته دو مرتبه تولید داشته باشد.»
فرهنگیان هرات تاریخ شیشه‌سازی را به دوران تیموریان ارتباط می‌دهند.
به بیان این فرهنگی هرات، دلیل رکود این صنعت جنگ‌های چهاردهه گذشته، کاهش گردشگران خارجی، کاهش علاقه‌مندی داخلی به خرید این صنایع، به‌دلیل این‌که جای این تولیدات را اجناس خارجی ارزان‌قیمت گرفته‌، می‌باشد. آقای‌ صدیق، پیشنهاد‌های نیز به منظور حفظ این صنعت و جلوگیری از نابودی آن برای حکومت طالبان و مؤسساتی که در راستای حفظ صنایع قدیم کار می‌کنند، دارد: «پیشنهاد من برای ریاست اطلاعات و فرهنگ و برای بنیاد آقاخان که خیلی علاقه‌مند حفظ آثار باستانی اند و قبلا هم کمک کردند که این صنعت سرپای خود بی‌ایستد، این است که همین کوره‌ها را روشن کنند تا تولیدات داشته باشند. وقتی تولیدات باشه بلاخره بازار هم پیدا می‌شود.»
آغاز تلاش‌ها برای جلوگیری از نابودی این صنعت در هرات
مسئولان آمریت حفظ و آبدات تاریخی ریاست اطلاعات و فرهنگ طالبان در هرات از ایجاد یک کوره دایمی به هدف حفظ و زنده نگه‌داشتن این صنعت خبر می‌دهند. زلمی صفا، آمر حفظ و آبدات تاریخی ریاست اطلاعات و فرهنگ طالبان در هرات با تأیید وضعیت نامطلوب این صنعت می‌گوید، به هدف حمایت از آن و جلوگیری از مهاجرت هنرمندان صنعت شیشه‌سازی، در همکاری با وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان قرار است یک کوره دایمی این صنعت را در داخل قلعه اختیارالدین (ارگ تاریخی هرات) که قبلا فعال بود، اما پس از تحولات تعطیل شده بود، دوباره فعال سازند.
تا پیش از شیوع کرونا و تحولات سیاسی، سه کارگاه شیشه‌سازی در هرات وجود داشت.
آقای صفا، می‌گوید: «قبلا سه کارگاه در ولایت هرات در نظام جمهوریت فعال بود. اولی در باغدشت بود، دومی در باغ گوهرشاد که اکنون استاد آن کوره فوت کرده و سومی هم به‌طور مشترک در قلعه اختیارالدین بود.»