خروج نیروهای نظامی آمریکا و ناتو از افغانستان و پیشبرد پالیسی رو به جلو از جانب دولت چین حالا بار دیگر اخبار انتقال گاز طبیعی از طریق خط لوله تاپی (ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند) را در برخی رسانه های مهم کرده است. توأم با این امیدواری که شاید کار انتقال گاز طبیعی از مسیر افغانستان باز از سرگرفته شود، بیم آن هم میرود که عملی شدن تاپی به اخراج هند از این پروژه بیانجامد و یا هم باعث وارد شدن ضربه سنگین جیوپولیتیکی بر وجه این کشور شود. حالا مساله مهم بر سر همکاری چین در این پروژه است که در صورت اشتراک چین در این برنامه بزرگ اقتصادی در منطقه این خط لوله از تاپی به تاپچی تغیر اسم خواهد داد.
آیا هندوستان عضویت خود در پروژه خط لوله گاز را حفظ خواهد توانست؟
آمریکا و طالبان در آغاز سال جاری میلادی با هم تواقتنامه صلح امضا کردند ولی از جانب دیگر چین و ایران نیز مطابق گزارش ها، به یک توافق نزدیک شده اند که بر اساس آن چین به صدها میلیارد دالر در سکتورهای مختلف، از جمله در بخش استخراج و توسعه منابع انرژی و توسعه بیشتر بندر چابهار ایران هزینه می‌کند. هند از دو دهه به این سو می‌خواست که بندر چابهار از طرف آن کشور به بهره برداری سپرده شود تا از این طریق بتواند با افغانستان و سایر جمهوریهای آسیای میانه که همه محاط به خشکه اند وصل گردد. اگر این خواست هند به واقعیت می پیوست، هند از طریق بندر چابهار بدون عبور از خاک رقیب خود پاکستان، که از ده ها سال بدینسو مانع رسیدن کالاهای تجارتی هند از طریق خاک خود به آسیای میانه است، کالای های تجارتی خود را به مارکیت های کشور های آسیای میانه برساند. اهمیت راهبردی بندر چابهار و پروژه تاپی برای هند مساله با اهمیت است چنانکه چین هم از اهمیت این دو پروژه حیاتی با خبر است. حالا چین توانسته است که هند را از بهره‌برداری بندر چابهار محروم سازد و احتمال آن میرود که با شرایط سیاسی جدید در افغانستان، چین بخواهد که هند را از پروژه تاپی نیز اخراج کند. در همین حال سرمایه گذاری چین در بندر چابهار نگرانی پاکستان را نیز در پی خواهد داشت که این کشور در عین حال عمده ترین همکار استراتیژیک چین در دنیا پنداشته میشود. زیرا بندر چابهار رقیب استراتیژیک برای بندر گوادر پاکستان است که در حدود ۱۷۰ کیلومتر از چابهار فاصله دارد. اگر هند قصد هزینه در چابهار را داشت، برای پاکستان قابل درک بود؛ ولی حالا که چین این کار را دارد انجام می‌دهد پاکستان باید هزینه ی سرمایه گذاریهای چین در پروژه های مشترک با این کشور را بپردازد.
برخی از کارشناسان به این نظراند که با تطبیق موافقتنامه امریکا و طالبان ممکن است که طالبان یک نقش مهمی را در ساختار دولت آینده افغانستان برعهده بگیرند. از دید تاریخی باور بر این است که جنبش طالبان روابط نزدیک با پاکستان دارد. چین هم همواره روابط کاری خود را با طالبان بهتر نگهداشته است. این در حالی است که هند طالبان را منحیث گروه که در ضدیت با منافع هند است، می شناسد. از طرف دیگر ایران همیشه خواستار تمدید خطوط لوله های گاز ترکمستان از طریق خاک خود است. ایران قبلا مخالفت خود را با تمدید خط لوله گاز از طریق دریای خزر نشان داده بود که قرار بود گاز ترکمنستان را به بازارهای اروپایی وصل کند. تاپی و پروژه مسیر دریای خزر برای ترکمستان اهمیت راهبردی دارند. زیرا ترکمنستان نمی‌خواهد که متکی به یک خریدار خاص باشد چون در آن صورت خود را در انحصار خواهد دید و این به ضرر اقتصادی آن کشور تلقی میشود. ترکمنستان تجارب تلخ از وابستگی به یک بازار را از زمانی دارد که روسیه یگانه خریدار گاز ترکمنستان بود و مطابق ادعاهای که وجود دارد، روسیه از وابستگی ترکمنستان به نفع خود سوء استفاده می کرد. نارضایتی ترکمنستان تا آنجا رسید که مجبور شد در سال ۲۰۰۶ قرارداد صدور گاز با چین عقد کند و از آن زمان بدینسو، چین چندین لوله گاز ترکمنستان را تمدید نموده و به بهره برداری سپرده است. قابل یاد آوری است که ایران خود از ترکمنستان برای مصارف داخلی گاز تورید می نمود. اما صادرات گاز ترکمنستان به ایران در اواخر سال ۲۰۱۶ متوقف گردید. از زمان توقف صادرات گاز ترکمنستان به ایران، ترکمنستان این بزرگترین قلم صادراتی خود را متکی به چین منحیث یگانه خریدار میداند.
آغاز به کار تاپی، رویای ۲۳ ساله افغانستان
در حال حاضر چین بزرگترین سرمایه گذاری مستقیم خارجی خود را در پاکستان هزینه کرده. دهلیز تجارتی چین-پاکستان بخشی از یک برنامه بزرگ چین است که موسوم به یک راه و یک کمربند است و از طریق منطقه مورد منازعه کشمیر می گذرد منطقه ای که هم پاکستان و هم هند ادعاهای مالکیت بر آن دارند. بعد از خروج قوت های بین المللی از افغانستان، کشورهای منطقه از جمله روسیه، چین، ایران و پاکستان خلا به وجود آمده را پُر نموده و هر کدام آنان به نوبه خود تلاش خواهند ورزید تا انکشافات بعدی را به نفع خود ترسیم و رهبری نمایند. منابع انرژی و طرز انتقال و استفاده آن یکی از بخش های مهم است که همه این کشورها علاقمند هستند که روی مدیریت آن تاثیرات خود را داشته باشند. در منطقه که برخوردار از منابع سرشار اقلام انرژی از جمله گاز و تیل است و همچنان در حدود سه میلیارد جمعیت دنیا را دارد، چنین علاقمندی از طرف کشورهای ذینفع دور از انتظار نیست. جالب این که، در کشورهایی که منابع انرژی وجود دارد به مراتب از کشورهایی که در آنها زمینه گسترده استفاده از انرژی وجود دارد، نفوس کمتری زندگی می کند. برعکس، کشورهای منطقه که دارای نفوس بیشتر هستند، دارای منابع طبیعی گاز و تیل که بتواند مقتضیات داخلی آن کشورها را تکافو نماید وجود ندارد و این امر زمینه های بیشتر داد و گرفت تجارتی بین این کشورها را مساعد می سازد. برخلاف سخاوتی که طبیعت در حق مردمان این منطقه روا داشته است، مشکلات و معضلات از جمله، تاریخ استعمار از طرف قدرتهای اروپایی، منازعه بین هند و پاکستان روی مالکیت بر منطقه کشمیر و ناامنیهای مضمن در افغانستان باعث آن شده که مردمان این منطقه از امتیازات طبیعی خود استفاده حقیقی نتوانند.
پروژه تاپی از یک ربع قرن بدینسو قربانی همین معضلات و مشکلات بوده و هنوز نتوانسته است که به پایه اکمال برسد. حتی در آینده نیز، این مسایل جیوپولیتیک خواهد بود و نه اصول بازار براساس عرضه و تقاضا که مسیر و سرنوشت تاپی را رقم خواهد زد.
برخی کارشناسان می‌گویند که اگر طالبان در افغانستان دوباره به مرکز قدرت برگردند، هند نمی‌تواند که اثر و نفوذ قبلی خود را روی انکشافات منطقوی حفظ نماید. هند توانسته بود که با اداره های که بعد از سرنگونی رژیم طالبان در افغانستان در طی دو دهه گذشته تشکیل یافته بود، روابط نزدیک و دوستانه برقرار نماید که بعد از برگشت طالبان این امتیاز را از دست خواهد داد. در عوض رقیب هند، چین شکافی را که بعد از خروج قوت های بین المللی و همچنان عقب نشینی هند، پُر خواهد کرد. چین حتی مدت ها قبل از رسیدن توافق طالبان با امریکا تمایل خود را برای اشتراک در پروژه تاپی آشکار ساخته بود.
در صورت اشتراک چین در کار عملی سازی پروژه، این برنامه سرعت خواهد گرفت. با وجودی که ترکمنستان برای صادرات گاز طبیعی هنوز هم به نحوی وابسته به چین می ماند، اما گسترش مارکیت برای گاز آن کشور به بازارهای بیشتر در جنوب آسیا باعث خرسندی ترکمنستان می شود. اشتراک چین و سرعت بخشی به کار عملی سازی پروژه مورد استقبال افغانستان است. زیرا برعلاوه اینکه مقداری از این گاز را به قیمت مناسب تر برای مستهلکین داخلی خود از این لوله بدست خواهد آورد، پول نقد نیز از طریق اخذ مالیه ترانزیت گاز به خزانه دولت افغانستان می ریزد.
استقبال طالبان از پروژه تاپی در افغانستان
پاکستان از چندین جهت از این پروژه نفع خواهد برد. اول اینکه قسمت بیشتر تقاضا وضرورت آن کشور به انرژی منجمله گاز مایع که همه ساله از خارج وارد می نماید از طریق لوله گاز تاپی رفع می شود. دوم مهمترین متحد پاکستان، چین عضویت این پروژه را کسب می نماید، به خصوص وقتیکه چین جاگزین بزرگترین رقیب آن کشور یعنی هند در پروژه تاپی شود. شرکتهای دولتی و یا هم خصوصی مربوط به کشورهای عضو تاپی با تشکیل کنسرسیوم می توانند بطور مشترک قسمتی از گاز ترکمستان، و علاوتاً از افغانستان و سایر کشورهای حوزه موسوم به یوریشیا، را به شکل گاز مایع از طریق بندر گوادر به اروپا ودیگر کشور ها مانند کوریای (کره) جنوبی صادر نمایند.
پاکستان پتانسیل تبدیل شدن از یک کشور کاملاً وارداتی گاز مایع به یک کشور صادر کننده مبدل خواهد شد آنچه که مایه نگرانی هند است. با وجود سرمایه گذاریهای هند در بندر چابهار، بندر گوادر هنوز حایز اهمیت باقی مانده و نقش برجسته خود را در تسهیل امور تجارتی ایفا می نماید. ظرافت اشتراک چین در پروژه تاپی در این خواهد بود که ایران با کار عملی پروژه تاپی از مخالفت امتناع ورزد، زیرا که چین از طریق سرمایه گذاریهای گسترده خود در ایران، نفوذ قابل ملاحظه را بر دولت ایران اعمال می نماید.
پاکستان از چندین جهت از پروژه نفع خواهد برد
مبارزه با فقر در پیرامون و همسایه گی چین بحیث عمده ترین دلیل برای به راه انداختن پروگرام یک راه و یک کمربند از طرف دولت چین قلمداد می شود. از نظر چین، فقر مولد معضلات همچون دهشت افگنی، جدایی طلبی و افراطیت می باشد؛ معضلات که اگر با آن مبارزه نشود، منازعات و مناقشات را به داخل قلمرو چین می کشاند. در داخل چوکات همین طرز اندیشه، چین اشتراک خود را در پروژه تاپی توجیه خواهد نمود. اگر چین مصمم بر آن گردد که خط لوله تاپی را به داخل قلمرو خود تمدید نماید، یکی از مسیرها همان مسیر موازی با دهلیز اقتصادی چین-پاکستان می باشد که از منطقه مورد منازعه بین پاکستان و هند، کشمیر، عبور می کند.
طبیعی است که سایر شرکا طرفدار باقی ماندن هند در پروژه تاپی می باشند. زیرا که از نظر اقتصادی عملی سازی پروژه توجه بیشتر کسب می نماید. اما هند بیرون رفتن خود را نسبت به باقی ماندن شاید ترجیح بدهد. در صورتیکه چین تصمیم بگیرد که لوله گاز تاپی از مسیر موازی با دهلیز اقتصادی چین-پاکستان وارد خاک آن کشور شود، هند در یک موقف بسیار مشکل قرار می گیرد. در آنصورت هند باید یا منافع اقتصادی را نسبت به موضوعات جیوپولیتیک ارجحیت بدهد و یا اینکه به شراکت خود در این پروژه حیاتی نقطه پایان بگذارد. گرچه خلاف انتظار است اما غیر ممکن نیست که چین مطابق به دید کُلی آن کشور برای اجرای برنامه “یک راه و یک کمربند”، لوله جدا شده از خط لوله گاز تاپی را از هرات و با گذشت از مناطق مرکزی و دهلیز واخان در افغانستان به ولایت سین کیانگ در چین تمدید نماید. بدینوسیله چین نقش رهبری پروژه را نه از طریق راندن شرکای دیگر، بلکه از راه همکاری با آنان برای خود کسب نموده و زمینه بیشتر را برای حفظ ثبات و صلح پایدار در منطقه و همسایه گی چین فراهم نماید. در عین زمان، ساختن این خط لوله گاز مقدمه برای ایجاد تنوع در مسیرهای انتقال گاز و تیل که در آینده چین قرار است از ایران از طریق خطوط لوله وارد نماید می باشد. و یا اینکه چین بر واردات گاز از ترکمنستان تنها از طریق لوله هایی که از جمهوریهای آسیای میانه می گذرد اکتفا نموده و تنها در کنسرسیوم تاپی برای صادرات گاز مایع از طریق بندر چابهار شراکت خواهد کرد و با این کار خود هند را هنوز منحیث سهم دار در این پروژه نگه خواهد داشت.
