واکاوی چالش‌های اقتصادی سکونت‌گاه‌های روستایی

روستاها، اولین مراکز اجتماعی نوین انسان به شمار می‌رود. برای رسیدن به توسعه ملی، ناگزیر به برنامه‌ریزی و توسعه روستایی می‌باشیم. مناطق روستایی به عنوان اساس نظام از نظر اسکان و فعالیت ملی، نقش بسزایی در توسعه ملی بازی می‌کند، به خاطری که توسعه پایدار، سرزمین در گرو پایداری نظام روستایی است، و پایداری فضاهای روستایی در ابعاد مختلف می‌تواند نقش اثرگذاری در پیش‌رفت و رونق منطقه‌ای و ملی داشته باشد. حالا اگر بنابر دلایلی در چرخه پیش‌رفت و توسعه فضاهای روستایی وقفه‌ای ایجاد شود، به گونه‌ای که نظام روستایی قادر به ایفای نقش سازنده خویش در نظام ملی و سرزمینی نباشد، در آن صورت آثار و پی‌آمدهای مسایل روستایی در حوزه‌های شهری و در نهایت در کلیت سرزمین گسترش می‌یابد. از این رو باید به این موضوع اعتراف کرد که توسعه پایدار و یک‌پارچه‌گی ملی وابسته به توسعه پایدار در سطوح منطقه‌ای، شهری و روستایی است. متاسفانه شواهد و تجربیات نشان می‌دهد که توجه به توسعه جوامع و فضاهای روستایی، نسبت به جوامع و فضای شهری کمتر صورت گرفته و حوزه‌های روستایی در شرایطی کاملاً نابرابر از جهت دست‌رسی به فرصت‌ها و منافع حاصل از رشد و توسعه قرار گرفته‌اند. از این رو تعدیل نابرابری‌های اجتماعی – اقتصادی و سرزمینی در جهت بالنده‌گی جوامع روستایی و تسهیل رشد و ارتقای این جوامع، ضرورتی اساسی و اجتناب ناپذیر محسوب می‌شود. بررسی تحولات مناطق روستایی کشور در چند دهه اخیر نشان می‌دهد که این مناطق از کشور در سطح ملی، منطقه‌ای و محلی با مشکلات و تنگناهای اساسی در زمینه‌های امنیتی، زیست‌محیطی، اجتماعی، فرهنگی، نهادی و به ویژه اقتصادی روبه‌رو هستند که تداوم این وضعیت کشور را با چالش‌های متنوع و متعدد روبه‌رو خواهد ساخت. در این مقاله تاکید بر چالش‌های عمده‌ی اقتصادی روستاهای افغانستان شده است که برخی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی که باشنده‌گان مناطق روستایی با آن‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کنند، عبارت است از:
گسترده‌گی فقر در محیط‌های روستایی:
فقر یکی از چالش‌های مهم جهان امروز است و اختصاص به نواحی روستایی ندارد، ولی نسبت فقر در نواحی روستایی بیش‌تر است. اکثر فقرا در این نواحی زنده‌گی می‌کنند، حداقل بخشی از فقر موجود در شهرها نیز منشا روستایی دارد. فقر یا عدم تامین نیازهای اساسی حداقل در بخشی از جمعیت روستایی از مهم‌ترین مشکلات نواحی روستایی کشور است. روستاهای کشور بیش‌ترین جمعیت فقیر را دارند. به گونه‌ای که از هر پنج نفر فقیر، چهار نفرشان در روستاهای کشور زنده‌گی می‌کنند. بیش‌تر از ۴۳ فی‌صد افراد فقیر در بخش زراعت اشتغال دارند و میزان دست‌رسی این عده به خدمات اولیه و اساسی یعنی آب، غذا و مسکن بسیار پایین است از آن‌جا که در فرایند توسعه روستایی، فقرزدایی، تامین نیازهای اساسی و توان‌مندسازی فقرا در زمینه‌های مختلف، جایگاه اساسی دارد و حتی توسعه روستایی نیز به عنوان راهبردی برای فقرزدایی در نواحی روستایی تعریف گردیده است.
بی‌کاری و مسأله اشتغال در نواحی روستایی:
موضوع اشتغال و دست‌یابی افراد به شغل مورد نظر از اساسی‌ترین نیازهای یک جامعه محسوب می‌شود. یکی از اهداف کلان توسعه در اکثریت کشورها و از جمله افغانستان، کاهش بی‌کاری و توسعه فعالیت‌های شغلی است. در سال‌های اخیر، اقتصاد افغانستان، از بی‌کاری آسیب‌دیده است. بی‌کاری، مسأله‌ای است که باعث می‌شود هر ساله نیروی انسانی فعال و بی‌کار موجود در روستاها، راهی شهرها شود. در شهرها، از این نوع مشکلات کم نیست، با ورود این گروه بی‌کاران، مشکلات دیگری مثل حاشیه‌نشینی، فساد، ترافیک و … را تجربه می‌کنند.
سنتی بودن شیوه‌های تولید و پایین بودن سطح بهره‌وری:
ارتباط تنگاتنگ بین روستاها و فعالیت کشاورزی و به عبارتی، نقش باشنده‌گان نواحی روستایی در تولید محصولات کشاورزی، از دیگر ضرورت‌های برنامه‌ریزی توسعه‌ی روستایی در کشور محسوب می‌شود. مناطق روستایی به عنوان بستر عمده فعالیت کشاورزی کشور، با چالش‌های متعددی مواجه است به عنوان مثال الف: اکثریت دهقانان روستایی بی‌سواد هستند و این امر باعث کمبود نیروی متخصص و کارآفرین در مناطق روستایی شده و کدام خلاقیت و نوآوری در بخش کشاورزی صورت نمی‌گیرد. ب: پدیده کوچک بودن واحدهای تولیدی و پراکنده‌گی زمین‌های زراعتی که ناشی از ساختار زراعتی سنتی در کشور است، امروزه به یکی از موانع اصلی در توسعه زراعتی که تحت تاثیر عواملی مانند اصلاحات ارضی، ضعف قانون ارث و بدل شدن زمین‌های زراعتی به مناطق مسکونی، تجارتی و صنعتی، تشدید شده است که حالا به چالش اساسی در زراعت کشور، بدل شده است. ج: متاسفانه علی‌رغم پیوسته‌گی بسیار زیاد میان جامعه روستایی و فعالیت کشاورزی، در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای، کشور به این پیوسته‌گی توجه چندانی نشده است و به ویژه تاثیر نظام برنامه‌ریزی و مدیریت بخشی، برنامه‌های توسعه روستایی جدا از یک‌دیگر تدوین و اجرا شده است.
آسیب‌پذیری شدید منابع تولید و درآمد روستاییان از حوادث طبیعی
بخش روستایی کشور و فعالیت‌های تولیدی و غیر تولیدی مرتبط با آن، ویژه‌گی‌های خاصی دارد که آن را به شدت در معرض خطرات و آسیب‌های متعدد و غیرقابل پیش‌بینی و در نتیجه خسارات و مشکلات عدیده، قرار می‌دهد. یکی از این ویژه‌گی‌ها که ناشی از ماهیت عوامل اصلی تولید و روند فعالیت‌های کشاورزی در این بخش است، کار بهره‌برداران روستایی در فضای باز و در نتیجه قرار گرفتن در معرض عوامل و شرایط طبیعی است. به همین علت صدمات و خسارات وارده بر بهره‌برداری‌های کشاورزی، اعم از زراعت، باغداری و مالداری بر اثر حوادثی مانند سیل، ژاله، باران‌های تند و سیل‌آسا، خشک‌سالی، گرما و سرمای شدید، یخ‌بندان، باد و طوفان، امراض و آفات مختلف، زلزله و آتش‌سوزی و از این قبیل، بسیار، و گاهی غیرقابل محاسبه است.
از سوی دیگر، کشورمان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی، اقلیمی و مکانی‌اش، در معرض سانحه‌های زیادی است که هر ساله قربانیان متعددی می‌گیرد. در این بین، روستاها به دلیل بافت و نحوه استقرارشان، بیش‌تر از جوامع شهری در برابر مخاطرات طبیعی قرار دارند. آسیب‌پذیری شدید روستاها در برابر سوانح و مخاطرات طبیعی از دیگر مسایل روستاهای کشور است.
نتیجه‌گیری
رفع مشکلات اقتصادی مناطق روستایی کشور، بسیار مهم بوده و توسعه‌ی ملی کشور ما در گرو توسعه‌ی مناطق روستایی کشور می‌باشد، به خاطری که روستاها ستون فقرات اقتصاد سرزمین افغانستان را شکل می‌دهد و دولت رفع مشکلات روستاها را در اولویت کاری‌اش قرار دهد.
فقر و بی‌کاری از جمله مشکلات بزرگ و اساسی مردم روستانشین افغانستان می‌باشد و این مسأله باعث شدت گرفتن مهاجرت‌های روستایی به شهرها شده و مشکلات بزرگ شهری را نیز به وجود آورده است. رفع مشکلات روستاها در حل مشکلات شهری و جلوگیری از افزایش کوچ‌ها از روستا به شهرها نقش دارد.
مسوولان ذی‌ربط مکلف‌اند برای بهبود کشاورزی در روستاها از متخصصان و افراد ماهر با ماشین‌آلات عصری استفاده کنند تا روش سنتی و عنعنه‌ای کشاورزی بدل به روش عصری و مکانیزه شود تا بهره‌وری محصولات بیش‌تر شود که این شیوه می‌تواند در اقتصاد محلی و ملی نقش داشته باشد.