راه لاجورد؛ فرصتی برای تقویت همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای

افغانستان از نظر ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک در یک موقعیت حساس جغرافیایی قرار گرفته است که آسیای میانه را با جنوب آسیا و خاورمیانه وصل می‌کند. این موقعیت استثنایی که اغلب از آن به عنوان قلب آسیا یاد می‌شود، فرصت‌های اقتصادی مهمی را برای رشد تجارت و ترانزیت، وصل کردن بازارهای مهم منطقه، تعاملات شهرهای بزرگ و توسعه اقتصادی – اجتماعی منطقه فراهم می‌کند. افغانستان طی سالیان اخیر با یک رویکرد استراتژیک تلاش کرده است تا از طریق اتصال منطقه‌ای و ایجاد منافع مشترک و متقابل، نقش ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک خود را به فعلیت درآورد. انتظار می‌رود که چنین رویکردی ضمن تقویت وابسته‌گی متقابل، عنصر اعتماد را میان کشورهای منطقه تقویت کند و در درازمدت برای رفع چالش‌های سیاسی و امنیتی کشور نیز موثر واقع شود. در این راستا، افغانستان با یک سلسله اقدامات، چون تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و تمرکز روی سیاست خارجی اقتصادمحور از طریق پیوستن به سازمان‌های منطقه‌ای، راه‌اندازی گفتمان‌های منطقه‌ای چندجانبه و ایجاد پلتفرم‌های منطقه‌ای بر محوریت خود، چون کنفرانس همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای در مورد افغانستان (رکا)، پروسه استانبول – قلب آسیا و طرح پروژه‌های بلندمدت و میان‌مدت اتصال منطقه‌ای، مانند پروژه‌های انتقال انرژی از آسیای میانه به پاکستان و هند از طریق افغانستان و پروژه‌های خط آهن و جاده که راه لاجورد نیز شامل این اقدامات است، تا اندازه‌ای توانسته است نقش و جایگاه تاریخی خود را به عنوان نقطه وصل و چهارراه ترانزیتی و تجارتی کشورهای منطقه مطرح کند. راه لاجورد یکی از طرح‌های مهم افغانستان برای پیوند دادن این کشور به اقتصاد جهانی است. موافقت‌نامه راه لاجورد در حاشیه هفتمین اجلاس رکا به تاریخ ۱۵ نوامبر ۲۰۱۷ در شهر عشق‌آباد میان کشورهای افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه انعقاد یافت. این موافقت‌نامه زمینه تقویت همکاری اقتصادی و تسهیل تجارت، ترانزیت، ترانسپورت و مسایل گمرکی را با استفاده از فناوری‌های پیش‌رفته میان کشورهای عضو فراهم می‌کند. قابل ذکر است که این موافقت‌نامه منحصر به انتقال کالاهای تجارتی نیست؛ بلکه زمینه انتقال مسافران و وسایط نقلیه را نیز پیش‌بینی کرده است. راه لاجورد از بندرهای آقینه (ولایت فاریاب) و تورغندی (ولایت هرات) شروع می‌شود و از طریق بندر ترکمن‌باشی ترکمنستان و با گذشتن از بحیره خزر به باکو، پایتخت آذربایجان می‌رسد. سپس این راه به سمت تفلیس، پایتخت گرجستان ادامه می‌یابد و از بندرهای پوتی و باتومی در بحیره سیاه و یا با عبور از شهر قارص به بندرهای استانبول کشور ترکیه و در نهایت به آب‌های آزاد و اروپا منتهی می‌شود. با توجه به موجودیت زیرساخت‌ها، خطوط آهن، جاده‌های معیاری و موجودیت بندرها در این مسیر، راه لاجورد به عنوان یکی از مناسب‌ترین راه‌های تجارتی و ترانزیتی میان افغانستان و کشورهای آسیای میانه، قفقاز، بالکان و اروپای مرکزی به شمار می‌رود. بنابراین، بهره‌برداری از این دهلیز نه تنها افغانستان را در راستای دست‌رسی به مسیرهای ترانزیتی مختلف و بندرهای بحری کمک خواهد کرد، بلکه زمینه افزایش صادرات کالاهای افغانستانی را به بازارهای این مسیر و بازارهای اروپایی فراهم می‌کند. افزون بر این، دست‌رسی به این مسیر وابسته‌گی کشور را به مسیرهایی که متأثر از عوامل سیاسی است، نیز کاهش خواهد داد. به همین ترتیب، گسترش راه لاجورد از طریق افغانستان به جنوب آسیا نیز اهمیت استراتژیک دارد. بندر تورغندی نزدیک‌ترین مسیر برای وصل کردن پاکستان با راه لاجورد محسوب می‌شود. دست‌یابی پاکستان به بازارهای آسیای میانه و مسیر راه لاجورد و متقابلاً دست‌رسی افغانستان به بندرهای پاکستان در توسعه تجارت و ترانزیت منطقه‌ای میان شمال و جنوب کمک خواهد کرد. هم‌چنان هند نیز می‌تواند از طریق بندر تورغندی و چابهار به شبکه راه لاجورد بپیوندد. از این‌رو، راه لاجورد می‌تواند یکی از مهم‌ترین ابتکارات رشد اقتصادی در منطقه بر محوریت افغانستان باشد. با این وصف اما راه لاجورد تا حالا کاملاً اجرایی نشده است. امضای موافقت‌نامه راه لاجورد برخلاف انتظار برخی‌ها، به معنای اجرایی شدن این طرح نیست؛ بلکه بهره‌برداری فوری از آن مستلزم انجام یک سلسله اقدامات از جانب افغانستان و اعضای این موافقت‌نامه است که مهم‌ترین آن قرار ذیل است:
اول: افغانستان هنوز به کنوانسیون‌های بین‌المللی ویانا (سال ۱۹۶۸) در مورد رهنمود جاده، علایم و اشارات ترافیکی نپیوسته است. این در حالی است که دیگر اعضای موافقت‌نامه راه لاجورد مدت‌ها قبل به این کنوانسیون‌ها پیوسته‌اند. قابل ذکر است که تنها الحاق به کنوانسیون‌های ویانا بسنده نیست و ایجاب می‌کند تا افغانستان گام‌های عملی را در راستای اجرای مواد آن‌ها نیز بردارد.
دوم: افغانستان نیاز دارد تا یک تعداد موافقت‌نامه‌های دوجانبه در مورد تسهیلات حمل‌ونقل از طریق جاده را با کشور‌های عضو موافقت‌نامه راه لاجورد امضا کند. به همین ترتیب، افغانستان نیازمند امضای پروتکل‌هایی در خصوص تسهیلات ویزا و ترانسپورت ریلی با کشورهای عضوی موافقت‌نامه راه لاجورد است تا زمینه اجرایی شدن کامل این موافقت‌نامه فراهم شود.
سوم: الحاق افغانستان به پیمان‌‌هایی چون کنوانسیون کیوتو در مورد ساده‌سازی و هماهنگ‌سازی طرزالعمل‌های گمرکی، کنوانسیون بین‌المللی در مورد انتقالات توسط خط آهن (COTIF)، موافقت‌نامه بین‌المللی در مورد انتقال اموال خطرناک از طریق جاده (ADR) و قرارداد حمل‌ونقل بین‌المللی کالا توسط جاده (CMR)، نه تنها زمینه تطبیق موافقت‌نامه راه لاجورد را سهل‌تر خواهد کرد؛ بلکه در درازمدت نیز برای این کشور به عنوان پل ترانزیت آسیای میانه و جنوب آسیا حایز اهمیت است.
افغانستان در دسامبر سال ۲۰۱۸ اولین محموله امتحانی کالاهای صادراتی را از مسیر راه لاجورد از بندر تورغندی به ترکیه فرستاد که هدف آن ارزیابی هزینه انتقال کالا و گامی در جهت تشویق کشورهای عضو به اجرایی کردن این طرح بود. در ماه اپریل سال ۲۰۱۹ گروهی از بایسکل‌سواران افغان نیز به منظور حمایت از راه ترانزیتی لاجورد و رساندن پیام دوستی و صلح‌خواهی مردم افغانستان به ملت‌های عضو این موافقت‌نامه در این مسیر رکاب زد. اما بهره‌برداری و اجرایی شدن کامل طرح راه لاجورد مستلزم یک سلسله اقدامات حقوقی و ساختاری است که موارد عمده آن در بالا تذکر یافت. رسیده‌گی به موارد فوق پیش‌شرط‌های عمده برای عملی شدن راه لاجورد و گشودن پتانسیل ترانزیتی و فرصت‌های اقتصادی و تجاری افغانستان و وصل شدن آن به بازارهای منطقه و جهان است.