ماجرای اسکان صدها کوچی در شمال از چه قرار است؟

شماری از باشنده‌گان ولسوالی‌های ماورای کوکچه می‌گویند که در یک سال گذشته حدود ۷۰۰ خانواده کوچی در ولسوالی‌های خواجه‌بهاوالدین و دشت‌قلعه ولایت تخار جابه‌جا شده‌اند. به گفته‌ آنان، کوچی‌هایی که از پاکستان آمده‌اند در روستاهای لاله‌گذر، کتکجر، بهارستان و مغول‌قشلاق ولسوالی خواجه‌بهاوالدین و روستاهای النگ، تاجیک‌قشلاق و عرب‌کاکل در ولسوالی دشت‌قلعه با حمایت طالبان مسکن‌ گزیده‌اند. طالبان برای باشنده‌گان بومی روستای لاله‌گذر ۱۰ روز مهلت تعیین کرده‌اند که خانه‌های‌شان را ترک و زمین‌های‌شان را به این کوچی‌ها واگذار کنند. قرار است بازهم ۱۵۰ خانواده کوچی تا چند روز دیگر به این ولسوالی منتقل شوند. آگاهان امور انتقال کوچی‌ها به شمال را دوام پروژه صدساله‌ای می‌دانند که در زمان حکومت عبدالرحمان‌خان توسط یکی از مقام‌های پیشین انگلیس طرح‌ریزی شد.
باشنده‌گان محل می‌گویند، کسانی که در ولسوالی‌های ماورای کوکچه جابه‌جا شده‌اند، بیشتر آنان از وزیرستان شمالی پاکستان به این سوی مرز آورده‌ شده‌اند. به گفته‌ آنان، این کوچی‌ها و افرادی که در حال حاضر در این منطقه مسکن گزیده‌اند، با زبان‌های محلی مردم آشنایی ندارند و از حمایت گسترده طالبان برخوردارند. هفته گذشته منابع به ما گفته‌ بودند که حدود ۱۰۰ خانواده کوچی از پاکستان و ولایات جنوبی به ولسوالی خواجه‌بهاوالدین ولایت تخار منتقل شده‌اند. به گفته این منابع، طالبان در خواجه‌بهاوالدین تخار پس از ادعای کوچی‌ها مبنی بر داشتن ملکیت در این ولسوالی، به باشنده‌گان روستای گل‌بهار هشدار داده‌‌اند که هرچه زودتر جایدادهای‌شان را به کوچی‌ها واگذار کنند.
منبع به ما می‌گوید که روز یک‌شنبه، ۱۳ سنبله، مسوولان محلی طالبان در تالقان تصمیم‌ گرفتند که بیش از ۱۵۰ خانواده کوچی را تا یک هفته دیگر در ولسوالی خواجه‌بهاوالدین جابه‌جا کنند. این منبع می‌افزاید که همه کوچی‌هایی که در ماورای کوکچه جابه‌جا شده‌اند به دستور رهبر طالبان به این منطقه آمده و افراد مسلح طالبان برای تأمین امنیت و جابه‌جایی آنان موظف شده‌اند.
از سوی دیگر، شماری از باشنده‌گان ولایت تخار، ماورای کوکچه را منطقه‌ استراتژیک و جنگی در زدوبندهای چهار دهه پسین می‌دانند و تأکید دارند که طالبان برای تعمیم پایه‌های مردمی‌شان دست به‌ استقرار کوچی‌ها به‌جای باشنده‌گان بومی می‌زنند. زیرا به گفته آنان، طالبان در دور نخست حاکمیت بر کشور نتوانستند بر این منطقه استراتژیکی تسلط پیدا کنند. از همین‌رو، در ۲۰ سال جنگ با دولت پیشین و جامعه ‌جهانی بیشترین تمرکز خود را برای تصرف ولسوالی خواجه‌بهاوالدین مبذول داشتند. به گفته این باشنده‌گان، منطقه لایقه در طول دو دهه گذشته از مراکز عمده طالبان در تخار بوده است.
با این حال، یکی از باشنده‌گان ولسوالی خواجه‌بهاوالدین که نمی‌خواهد نامش در این گزارش درج شود، در صحبت با ما می‌گوید: «حدود ۳۵ تا ۴۰ خانواده کوچی در مکتب لاله‌گذر هستند. دیگرانش یکی دو تا حویلی بیکار بوده، شیشتند.» او می‌افزاید: «مردم را کوچ میتن، تخلیه کنین گفتن.» این باشنده ولسوالی خواجه‌بهاوالدین خاطرنشان می‌سازد که مردم به دلیل فشار طالبان مجبور به کوچ اجباری شده‌اند. او تاکید می‌کند: «باشنده‌گان اصلی روستای لاله‌گذر حدود ۳۰۰ خانواده هستند، اما ۳۰ خانواده‌ای که به زور طالب‌‌ها آمده‌اند، مردمان اصلی را به زور کوچ می‌دهند.»
این باشنده محل در پاسخ به پرسشی که طالبان چه اقداماتی را در راستای حمایت از مردم بومی منطقه انجام داده‌اند، می‌گوید: «این‌ها به دستور دولت آمده‌اند، مردم دست به یخن دولت استند، دولت زمین زیاد داره، جای دیگه را به این مردم بدهد، اما این‌ها |کوچی‌ها| می‌گویند، نه جای ما همین‌جا است.»
این باشنده بومی ولسوالی خواجه‌بهاوالدین بیشتر توضیح می‌دهد: «مردم به ولایت رفته بودند، ولایت ۱۰ تا ۱۵ روز وقت داده‌ برای‌شان که کوچ کنند. ولایت گفته کوچی‌ها آمده روان هستند. بچای مردم از مکتب مانده‌گی، همان‌جا خیمه زده نشسته‌اند. امنیت‌شان را طالبان گرفته، این مردم از پاکستان آمده روان هستند. مردم ما زور نداره، غریب است.»
باشنده‌گان محل علاوه می‌کنند که بیشتر باشنده‌گان روستاهای مغول‌قشلاق و کتکجر که تعداد مجموعی آنان به بیش از ۷۰۰ خانواده می‌رسد، اوزبیک هستند و از سوی طالبان وادار به کوچ اجباری شده‌اند.
یک منبع دیگر به ما می‌گوید که کوچی‌هایی که در روستای لاله‌گذر ولسوالی خواجه‌‌بهاوالدین جابه‌جا شده‌اند، خود را از قوم «اندر» معرفی می‌کنند و از پاکستان آمده‌اند. به گفته منبع، این کوچی‌ها ادعا دارند که مالکیت‌شان در گذشته‌ها توسط باشنده‌گان محلی غصب شده و آنان مجبور به ترک کشور شده‌اند. این منبع می‌افزاید که جمع دیگری از این خانواده‌های کوچی ۱۰ سال پیش در زمان حکومت حامد کرزی، رییس‌جمهور پیشین، در این منطقه‌ جابه‌جا شده‌اند.
منبع توضیح می‌دهد که در جریان یک ‌سال گذشته حدود ۷۰۰ خانواده کوچی در ماورای کوکچه جابه‌جا شده‌اند. به گفته این منبع، کوچی‌ها در ولسوالی خواجه‌بهاوالدین در روستاهای بهارستان، لاله‌گذر، کتکجر و مغول‌قشلاق مسکن‌گزین شده و باشنده‌گان بومی محل را هشدار داده‌اند که منطقه را ترک کنند. به سخن او، زمین‌های ولسوالی خواجه‌بهاوالدین در کنار این‌که حاصل‌خیز و زراعتی‌ است، از اهمیت استراتژیک جنگی نیز برخوردار است. از همین‌رو، طالبان کوچی‌ها را برای برنامه‌های آینده‌شان حمایت می‌کنند. طبق گفته‌های منبع، کوچی‌ها از حمایت قوی طالبان برخوردارند و روند جابه‌جایی آنان در این ولسوالی ادامه دارد.
منبع دیگری به ما می‌گوید که روند جابه‌جایی کوچی‌ها در ولسوالی دشت‌قلعه ولایت تخار نیز جریان دارد. این منبع که نمی‌خواهد هویتش فاش شود، می‌گوید که حدود ۲۰۰ خانواده کوچی در مناطق مختلف ولسوالی دشت‌قلعه جابه‌جا شده‌اند و ادعای مالکیت روستاهای النگ، تاجیک‌قشلاق، عرب‌کاکل‌ و چندین روستای دیگر را‌ دارند.
یک باشنده دشت‌قلعه که از ذکر نامش در گزارش خودداری می‌شود، می‌گوید: «دشت‌قلعه را در همین چوک بالاگی، از همی دروازه که می‌درایی رفته سر قریه نوآباد و این طرف غاس تپه، همین دو منطقه را تصرف کرده‌اند. مردم قتی‌شان بسیار درگیری کردند، فعلاً آمده‌اند در شهر دشت‌قلعه درآمده، در منطقه میدانی جابه‌جای هستند.» این باشنده محل می‌گوید که طالبان از این خانواده‌های کوچی حفاظت می‌کنند: «کسی را نمی‌گذارند، کسی پیش رفته نمی‌تواند که بداند، این مردم چگونه مردم هستند، چه می‌گویند. همین که شب خواب می‌کنی، صبح‌ که می‌خیزی که دشت‌قلعه را پر کرده‌اند.»
همچنان یک باشنده دیگر دشت‌قلعه می‌گوید: «همین‌‌جا آمده‌اند تا هنوز جنجال‌های‌شان است؛ خانه‌های کسی را خو به زور هم گرفته‌گی نیستند تا فعلاً همین‌جا می‌گردند. میگن که حویلی را ایلا کو تا هنوز کسی ایلا نکده، جنجال‌پنجال زیاد است.» او می‌افزاید: «این مردم حساب‌شان فهمیده نمی‌شود کدام مردم هستند، کدام مردم نیستند، روز هیچ گپی نیست، کل گپ به شو است، صبح می‌خیزی نفر پُر شده.»
این در حالی است که پیش از این باشنده‌گان محلی در ولایت بدخشان به ما گفته بودند که طالبان به آنان دستور داده‌ تا علف‌چرهای منطقه شیوه این ولایت را به مال‌داران کندزی بدهند. این منابع ۲۱ ثور امسال با ارسال سندی به ما ادعا کردند که پیش از این به ‌گونه شفاهی به آنان دستور داده شده بود و اکنون به گونه کتبی، تا ساحه را ترک کنند. این ماجرا اما هم‌چنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است.
ادعای کوچی‌ها و غصب زمین ده‌نشینان تنها در شمال کشور خلاصه نمی‌شود، بلکه باشند‌ه‌گان مناطق مرکزی نیز از زورگویی‌ها و زورگیری‌های کوچی‌ها شاکی‌اند. ولسوالی بهسود میدان‌وردک و شماری از مناطق غزنی و دایکندی همواره گواه درگیری‌های شدید میان کوچی‌ها و باشنده‌گان بومی بوده است. در تازه‌ترین مورد در پی دو حمله کوچی‌های مسلح بر روستاهای «برگر»، «آب‌زوارعلی» و «دنداب» ولسوالی میرامور ولایت دایکندی یک باشنده محل به نام محمد با شلیک گلوله ‌کوچی‌های مسلح کشته شده و یک‌ تن دیگر زخمی شده است. همچنان این کوچی‌های مسلح روز چهارشنبه ، ۹ سنبله، برای مدت دو ساعت با سلاح‌های سبک و سنگین بالای باشنده‌گان ولسوالی میرامور در ولایت دایکندی شلیک کردند.
طالبان در ماه اسد سال روان خورشیدی خون‌بهای یک زن کوچی را در ولسوالی ناور ولایت غزنی پس از ۱۸ سال، ۱۰ میلیون افغانی و خون‌بهای یک چوپان کوچی را پس از ۳۰ سال ۲.۵ میلیون افغانی فیصله کرده و به باشنده‌گان محل دستور داده‌اند که به کوچی‌ها غرامت بپردازند. کوچی‌ها در اقدام دیگری در ولسوالی ناور ولایت غزنی، ساختمان یک مکتب را به مکان نگهداری مواشی تبدیل کرده‌اند.
پیشینه جابه‌جایی کوچی‌ها در شمال
جابه‌جایی کوچی‌ها در دهات افغانستان تاریخ دیرینه دارد. امان‌الله خان، نظام‌نامه ناقلین را براساس فرمانی در تاریخ ۱۶ حمل ۱۳۰۲ برای اسکان کوچی‌ها، امضا کرد. در صفحه اول، بند دوم این نظام‌نامه آمده ‌است: «مدیریت زراعت قطغن قبل از رسیدن ناقلین زمین‌های قطغن را به نظر دقت گرفته و برای اسکان ناقلین استحضارات اولیه را اجرا می‌دارد؛ از آن جمله زمینی که حالا آب داشته و برای اسکان ناقلین تیار باشد مشخص می‌کند و تعداد نفر ناقلین را که در این زمین‌ها سکونت و گذاره کرده می‌توانند تعیین می‌کند.» براساس مفاد این نظام‌نامه، ناقلین سال‌ها از اجرای مالیات بالای حاصلات زراعتی و مواشی معاف شده بودند.
در ۲۰ سال پسین حامد کرزی، رییس‌جمهور پیشین کشور نیز در سال ۱۳۸۹ فرمانی را صادر کرد که براساس آن برای هر خانواده کوچی باید ۱۰ جریب زمین توزیع شود تا مشکلات مواشی و مشکلات آنان حین تردد با باشنده‌گان ولایت‌های دیگر برطرف شود.
شماری از آگاهان اما تطبیق نظام‌نامه ناقلین را یکی از چالش‌های مهم و منشأ نزاع قومی در افغانستان می‌دانند. به گفته آنان، جنگ و ناامنی در شمال ریشه در منازعه زمین و غصب ملکیت‌های مردم دارد. آنان خواستار اسکان کوچی‌ها در مناطق سنتی و قبیله‌ای خودشان می‌باشند و تأکید می‌کنند که عصر حاضر زنده‌گی کوچی‌گری منسوخ شده و باید به‌بحران کوچی‌گری و غصب ملکیت‌های مردم توسط کوچی‌ها نقطه پایان گذاشته شود.
پرفیسور محمدنظیف شهرانی، استاد رشته مردم‌شناسی سیاسی در دانشگاه «اندیانای» امریکا، در صحبت با ما، جابه‌جایی کوچی‌ها در شمال کشور را دوام پروژه صد ساله‌ای می‌داند که در زمان حکومت عبدالرحمان‌خان در سال ۱۸۸۴ توسط «کرنیل ییتس»، یکی از مسوولان پیشین بریتانیوی در سرحدات شمال افغانستان، طرح‌ریزی شده است.
این مقام بریتانیایی به عبدالرحمان تفهیم کرده بود که مردم شمال از سرحدات افغانستان در مقابل روسیه تزاری دفاع نمی‌کنند و نباید بالای آنان اعتماد کند. این مقام بریتانیایی مشورت داده بود که شماری از افراد پشتون و وفادار به عبدالرحمان‌خان، باید به شمال منتقل شوند.
آقای شهرانی تصریح می‌کند که در آن زمان بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار کوچی و غیرکوچی که بیشترشان پشتون‌های درانی بودند به ولایت‌های بادغیس، فاریاب و شبرغان منتقل و جابه‌جا شدند. این ولایت‌ها تا سال ۱۳۴۳ خورشیدی به نام «ترکستان» یاد می‌شدند، اما پس از ایجاد و تصویب قانون اساسی جدید، ولایت ترکستان، قطغن و بدخشان به نام‌های جدید تقسیم شدند و نام‌های قبلی آن‌ها به مرور زمان به فراموشی سپرده شدند. قطغن نام یکی از ۱۰۲ قبیله اوزبیک‌های ترک‌ بود که در گذشته‌ها در شمال کشور زنده‌گی می‌کردند.
این استاد دانشگاه که شناخت وسیعی از تاریخ افغانستان دارد، می‌افزاید که تا سال ۱۲۶۳ خورشیدی هیچ پشتونی در شمال کشور وجود نداشت؛ به‌جز آنانی که برای تجارت به این منطقه سفر می‌کردند؛ اما به گفته او، پشتون‌ها در ۱۳۸ سال گذشته زمین‌های حاصل‌خیز شمال را تصاحب کرده‌اند. به گفته او، در صد سال گذشته به‌ویژه در دوره جهاد علیه شوروی سابق، با وجود مخالفت مردم جابه‌جایی‌ها بیشتر شد؛ زیرا دولت مرکزی همواره طرف‌دار جابه‌جایی ناقلین در شمال بوده است. عده‌ای از این ناقلین به دلیل مخالفت‌ها منطقه را ترک کردند و به پاکستان مهاجر شدند.
براساس اظهارات آقای شهرانی، عده‌ای از ناقلین که در دوره جهاد، شمال را ترک کرده بودند، در دور نخست حاکمیت طالبان بر کشور، دوباره برگشتند و زیر نام طالب و مجاهد در شمال جابه‌جا شدند. به سخن او، این افراد در جریان حکومت حامدکرزی و محمداشرف غنی زیر عنوان مهاجرین از پاکستان به افغانستان منتقل شدند و در شمال جابه‌جا شدند و اکنون طالبان این روند را شدت بخشیده‌اند. آقای شهرانی توضیح می‌دهد که جابه‌جایی پشتون‌ها در شمال کشور به دلایل مختلف، از جمله غصب زمین‌های حاصل‌خیز، تکثر قومی و جلوگیری از تجزیه شمال به عنوان کشور جداگانه صورت می‌گیرد.
این استاد دانشگاه تجزیه را به نفع کشور نمی‌داند: «اگر کشور تجزیه شود به دو بخش، شمال و جنوب، هردو کشور با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو خواهد شد. امیدوارم این کار نشود، چون ممالک کوچک‌تر در این منطقه که محاط به خشکه نیز است از لحاظ امکان حیات، مشکل است؛ از این لحاظ، باید راهی پیدا شود و به شکل مسالمت‌آمیز، مشترک و مساویانه زنده‌گی جریان پیدا کند.»
آقای شهرانی می‌افزاید که شماری از سیاست‌مداران پشتون از نام پشتون‌ها در طول تاریخ سوءاستفاده کرده و هنوز هم استفاده می‌کنند و نباید مردم را به جدایی‌طلبی مجبور بسازند.
ایشان تصریح می‌کند که در حال حاضر بیشتر مردم تاجیک و ترک در شمال کشور در سرزمین‌های للمی زنده‌گی می‌کنند؛ زیرا زمین‌های آبی که روزگاری ملکیت آنان بود، غصب شده و خودشان از منطقه رانده شده‌اند. به سخن او، گردآوری اسلحه از باشنده‌گان شمال در سال ۱۳۰۰ خورشیدی آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. او توضیح می‌دهد که در همه دوره‌ها اما ناقلین به‌گونه مسلح به شمال منتقل شده‌اند.
این استاد دانشگاه مدعی است که هنگام سقوط افغانستان به دست طالبان نیز این مساله مشهود بوده است. به سخن او، طالبان سال گذشته نخست شمال را تصرف کردند که جزو همین پروژه درازمدت قومی بوده است. به گفته او، حکومت مرکزی به مردم شمال سلاح نداد تا از خود در برابر طالبان دفاع کنند و گذاشت طالبان همه مناطق شمال را بدون درگیری تصاحب شوند.
گفتنی است که جابه‌جایی ناقلین در شمال افغانستان را امان‌الله خان با طرح نظام‌نامه اسکان ناقلین، قانونی ساخت. اسکان ناقلین از جنوب به شمال، به‌ویژه از ولایت کابل آن زمان که مشمول ساحات لوگر، میدان وردک، غزنی و اطراف آن بود مطابق این نظام‌نامه قانونی شد و مصارف کسانی که به شمال منتقل می‌شدند توسط حکومت پرداخته می‌شد. آگاهان امور به این باورند که در جریان این روند زمین‌های بایر در قطغن (کندز، بغلان و قسمت‌هایی از تخار) به زمین‌های زراعتی تبدیل و همه آن‌ها به ناقلین پشتون داده شده است.