فاجعه نبود آب در شهر کابل در راه است

دشت غربی و شرقی کابل که به نام شهر کابل یاد می‌شود، بعد از سال ۲۰۰۲ میلادی به‌تدریج دچار شهرنشینی سریع بدون برنامه‌ریزی شده است. مردم از روستاها و شهرهای مناطق محروم و همچنین افغان‌های مهاجر در کشورهای همسایه به ‌منظور بهره‌مندی از امکانات به شهر کابل مهاجرت کردند، به‌طوری که جمعیت ساکن در شهر کابل از حدود یک میلیون تن در ۲۰۰۱ به بیش از ۳۸/۵ میلیون تن در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است (۱، ۲). آب زیرزمینی دشت کابل تنها منبع آب شرب شهروندان این شهر است. همچنین آب مورد نیاز صنعت و بخش عمده آب مورد نیاز کشاورزی دشت کابل از آب زیرزمینی این دشت تأمین می‌شود.
از نظر زمین‌شناسی اکویفر (لایه آب‌دار) دشت کابل به دو لایه یعنی رسوبات کواترنر (اکویفر کم‌عمق) و رسوبات نیوژن (اکویفر عمیق) تقسیم می‌شود. مقادیر هدایت هایدرولیکی و آب‌دهی ویژه اکویفر کم‌عمق که ضخامت میانگین آن ۴۰ متر برآورد شده است، نسبت به اکویفر عمیق به‌مراتب بیشتر است. ولی سطح آب زیرزمینی در سال‌های اخیر به علت برداشت بیش از حد به‌طور پیوسته افت کرده است. بنابراین، در بسیار از نواحی شهر کابل سطح آب عملاً پایین‌تر از اکویفر کم‌عمق قرار گرفته است. از این‌رو، اکویفر کم‌عمق در بسیاری از نواحی شهر کابل من‌حیث زون غیر‌اشباع عمل می‌کند. ساکنان نواحی مختلف شهر کابل در سال‌های گذشته خشک شدن چاه‌های کم‌عمق را عملاً تجربه کرده‌اند. بنابراین ‌آن‌ها مجبور شده‌اند آب مورد نیاز خود را از طریق شرکت‌های خصوصی آب‌رسانی تآمین کنند؛ زیرا بیش از ۷۰ درصد باشنده‌گان این شهر به آب‌رسانی شهری دسترسی ندارند. از آن‌جایی‌ که مقادیر هدایت هایدرولیکی و آب‌دهی ویژه اکویفر عمیق نسبت به اکویفر کم‌عمق خیلی کمتر است، افت سطح آب در سال‌های آینده به‌مراتب بیشتر از سال‌های گذشته خواهد بود.
هایدروگراف معرف اکویفرهای‌ دشت کابل نشان می‌دهد که به علت برداشت بیش از حد دچار افت پیوسته بوده است (۳)؛ بدین معنا که میزان برداشت از اکویفر با ذخایر سالانه اکویفر تناسب ندارد و سطح آب زیرزمینی شهر روندی کاملاً نزولی را نشان می‌‌دهد. این روند بیشتر در بخش‌های خیرخانه، شهرک امید سبز و دشت برچی مشهود است. انتظار می‌رود که در سال‌های پربارش سطح آب زیرزمینی افزایش پیدا کند، ولی بررسی آمارهای سطح آب زیرزمینی دشت کابل نشان می‌دهد که با وجود افزایش بارش سالیانه در بعضی سال‌ها (۲۰۱۹ و ۲۰۲۰)، میانگین تراز سطح آب زیرزمینی با افت مواجه بوده است. شهرنشینی سریع علاوه بر کاهش ذخایر آب زیرزمینی در دشت کابل، سبب کاهش قابل توجه مناطق تغذیه‌ای در این دشت نیز شده است. شایان ذکر است که تغییرات اقلیمی روی کاهش منابع آب زیرزمینی شهر کابل بی‌تأثیر نبوده است. با توجه به شرایط موجود و ویژه‌گی‌های هایدرودینامیکی اکویفر عمیق، انتظار می‌رود که افت سطح آب زیرزمینی در آینده افزایش یابد و ذخایر آب زیرزمینی به‌شدت کاهش پیدا کند.
تا قبل از سال ۲۰۱۳ میلادی ریاست سروی زمین‌شناسی افغانستان مسوول اکتشاف و مدیریت منابع آب زیرزمینی در کشور بود. بعد از ۲۰۱۳، مدیریت آب زیرزمینی به وزارت انرژی و آب سپرده شد. در حال حاضر وزارت انرژی و آب متولی اصلی مدیریت منابع آب در کشور است. ولی‌ ظاهراً به نظر می‌رسد که این ذهنیت تا به هنوز بین متخصصان آب این وزارت ایجاد نشده است که آب زیرزمینی منبع اصلی آب شرب و کشاورزی در تمام بزرگ‌شهر‌های افغانستان به‌ویژه شهر کابل است. بنابراین، تا زمانی که این ذهنیت ایجاد نشود، انتظار نمی‌رود که توجه معنا‌دار و سرمایه‌گذاری عمده روی مدیریت منابع آب زیرزمینی در کشور صورت‌ گیرد. مقادیر تغذیه و تخلیه اکویفرهای که مؤلفه اصلی مدیریت منابع آب زیرزمینی به شمار می‌رود، تخمین و محاسبه نمی‌شود. من به‌عنوان یک پژوهشگر حوزه آب که رساله دکترایم در رابطه به آب‌های زیرزمینی دشت کابل بود، عمیقاً نگران فاجعه بی‌آبی در شهر کابل هستم و بیش از هر کسی دیگر این فاجعه را حس می‌کنم.
با توجه به کاهش بیش از حد ذخایر آب زیرمینی اکویفرهای شهر کابل در سال‌های اخیر، نیاز است تا تأمین آب مورد ضرورت شهروندان این شهر از منابع موجود (دریای پنجشیر، دریای سالنگ و اکویفر آب‌رفتی رودخانه پنجشیر) در اسرع وقت در دستور کار قرار گیرد. همچنین از طریق رسانه‌‌های جمعی در رابطه به اهمیت منابع آب زیرزمینی در این شهر و وضعیت کمی و کیفی موجود منابع آب زیرزمینی در این شهر، جهت کاهش مصرف بی‌رویه آب و پرهیز از آلوده‌گی بیشتر آب‌های زیرزمینی، اطلاع‌رسانی شود.
Reference:
Afghanistan Public Policy Research Organization (APPRO), 2012. Migration and urban development in Kabul: Classification or accomoidation? Newcomers and host communities in district 5, 7 and 13 in Kabul, Afghanistan. Afghanistan Public Policy Research Organization, Kabul.
National Statistic and Information Authority (NSIA), 2021. Estimated population of Afghanistan 2020-21. National Statistic Information Authority, Kabul.
Zaryab, A., Nassery, H.R., Alijani, F., 2022. The effective of urbanization on the groundwater system of the Kabul shallow aquifers, Afghanistan.