ارزیابی سازمان ملل از اوضاع افغانستان؛ ضعف‌ها و قوت‌‌‌ها

فریدون سینیرلی اوغلو، هماهنگ‌کننده ویژه و بازرس مستقل سازمان ملل متحد در امور افغانستان، روز جمعه، ۱۷ نوامبر، گزارشی را که پیرامون وضعیت حاکم بر افغانستان تحت سلطه طالبان ترتیب داده بود، تقدیم شورای امنیت این سازمان کرده است. اوغلو در ۲۵ اپریل سال روان از سوی آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل، به‌حیث هماهنگ‌کننده و بازرس مستقل این سازمان در امور افغانستان تعیین شده بود. شورای امنیت در نیمه ماه مارچ با صدور قطع‌نامه‌ای به گوترش توصیه کرده بود که ارزیابی مستقلی که حاوی راه حل باشد، از وضعیت جاری در افغانستان ترتیب داده و به این شورا ارایه کند. اوغلو برای این هدف از سوی گوترش به‌حیث بازرس مستقل در امور افغانستان موظف شده بود.
گزارش ترتیب‌یافته از سوی اوغلو به این دلیل مهم است که در یک نگاه حیثیت نقشه راه را دارد. اگر از سوی شورای امنیت تصویب شود، مفاد آن به مرحله اجرا درخواهد آمد، ولو این که با مخالفت طالبان یا نیروهای مخالف این گروه مواجه شود. با آن که رای نهایی شورای امنیت در زمینه صادر نشده است، واکنش‌ها در برابر آن بالا گرفته است. ۱۷ نهاد معتبر مدافع حقوق زن و حقوق بشر، جبهه مقاومت ملی افغانستان و حزب آزادی افغانستان به رهبری رحمت‌الله نبیل سازمان‌هایی هستند که ارزیابی سازمان ملل را ضعیف، خوش‌بینانه و به سود طالبان ارزیابی کرده‌اند. این در حالی است که طالبان نیز با بخش‌هایی از آن مخالفت کرده‌اند.
ضعف ارزیابی
ضعف ارزیابی کارشناسان سازمان ملل این است که افغانستان تحت کنترل طالبان را آرام نشان داده است، گویی که دولت مشروع برقرار باشد و مردم از آن رضایت داشته باشند. این نشان می‌دهد که کارشناسان این سازمان به گفته رحمت‌الله نبیل دچار خوش‌بینی مفرط شده‌‌اند. تنها نکته‌ای که به آن بیش‌تر توجه رفته محرومیت زنان از حقوق‌شان است که تبدیل شدن امارت طالب به حکومت مشروع، مشروط به تامین حقوق زنان و دست‌یافتن آنان به مناصب تصمیم‌گیری گفته شده است؛ چیزی که به نظر نمی‌رسد طالبان به آن تن دهند: «هر گونه الحاق رسمی مجدد افغانستان در نهادها و سازمان‌های جهانی، مستلزم مشارکت و رهبری زنان این کشور است.»
حتا در خصوص محرومیت زنان از حقوق و آزادی‌هایشان لحن گزارش جدی به نظر نمی‌خورد. واقعیت این است که زنان و دختران نه‌تنها از تحصیل و تعلیم منع شده‌اند، بل از حوزه عمومی به‌گونه کامل حذف شده‌اند. با آن‌هم در گزارش آمده است که در کنار سایر طیف‌های جامعه بسیاری از نماینده‌گان طالبان خواستار رفع محدودیت‌ها علیه زنان و دختران هستند. آنچه روشن است این که طالبان بر وضع محدودیت بر زنده‌گی زنان اتفاق نظر دارند، نه اختلاف. این که گاهی صداهای ضعیف از درون طالبان مبنی بر حمایت از آموزش زنان بلند می‌شود، دلالت بر این نمی‌کند که گویا این گروه به آموزش زنان اهمیت قایل است. اگر چنین می‌بود، مساله مهمی چون آموزش زنان که به‌رسمیت‌شناسی امارت طالب را به تعطیل کشانده است، باید تبدیل به عامل نفاق میان این گروه می‌شد که نشده است. هدف این صداها اغوای دنیاست تا فکر کنند چهره‌هایی به اصطلاح عمل‌گرا و میانه‌رو نیز در میان طالبان وجود دارند که می‌شود با آنان کار کرد که این بازی عاری از تاثیر نبوده است. هدف طالبان نیل به شناسایی بین‌المللی است، بدون آن که به خواست جهان تمکین کنند.
در گزارش تاکید شده که باید برای آزادسازی پول‌های بلوکه‌شده افغانستان در بانک‌های خارجی راه حل سریع سنجیده شود، البته بدون آن که پیش‌شرطی در این خصوص مطرح شده باشد. به‌فرض در شرایط جاری اگر پول‌های بلوکه‌شده آزاد شود، سودی به دسترخوان مردم و اقتصاد در معرض فروپاشی افغانستان نخواهد داشت؛ چون طالبان از آن برای تقویت نیروهای نظامی‌شان و مدرسه‌سازی در ولسوالی‌ها و روستاهای دوردست استفاده می‌کنند که این زیانش بیش‌تر است.
از به اصطلاح موفقیت طالبان در تامین امنیت و مبارزه با مواد مخدر نیز یاد شده است؛ چیزی که خلاف آن همه‌روزه دارد ثابت می‌شود: «شرایط امنیتی در داخل افغانستان بهبود یافته و سفر و حمل‌ونقل را تسهیل کرده است.» همچنان تاکید شده است: «بسیاری از طرف‌های بین‌المللی تلاش‌های طالبان در مبارزه با تروریسم، به‌ویژه علیه گروه‌های تروریستی مانند داعش خراسان را تصدیق کرده‌اند.» البته از حضور تحریک طالبان پاکستانی (تی‌تی‌پی) در خاک افغانستان به‌مثابه تهدید یاد شده است.
واقعیت این است که کابل و برخی ولایت‌های دیگر گواه رویدادهای خونین است که شعارهای کذایی طالبان مبنی بر تامین امنیت را باد هوا ساخته است. این حمله‌های مرگبار مجموعه‌های خاصی را به دلایل مذهبی و تباری نشانه می‌گیرد. همین طور مبارزه با مواد مخدر معضل مزمن و درازدامن در افغانستان است که برای حل آن نمی‌شود به این خوش‌بینی و سرعت حکم صادر کرد.
ضعف ارزیابی اوغلو متاثر از عوامل ذیل است:
۱-‌ ‌اوغلو نماینده سازمان ملل متحد است و رویکرد این سازمان در برابر طالبان در بیش از دو سال گذشته آمیخته با خوش‌بینی بوده است. موصوف نماینده دایم ترکیه در این سازمان بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۳ نیز بوده است. بار اول نیست که موضع‌گیری نماینده‌گان سازمان ملل در توجیه رفتار طالبان غوغا می‌آفریند. چندی قبل امینه محمد، معاون سرمنشی سازمان ملل، از احتمال به‌رسمیت‌شناسی طالبان خبر داده بود که واکنش‌ها منجر به حذف این مساله از آجندای جلسه‌ای شد که در ماه می سال روان در دوحه، پایتخت قطر، پیرامون افغانستان برگزار شده بود. همچنان، کرنش دفتر هیات معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان (یوناما) در برابر طالبان همواره با انتقادات زیادی مواجه بوده است. این نهاد حتا توازن میان طالبان و نیروهای مخالف این گروه را نیز حفظ نکرده است. دیدار نماینده‌گان این نهاد با مقام‌های طالبان بیش‌تر است تا فعالان حقوق زن. زنان معترض در پیش چشمان یوناما از سوی نیروهای طالبان بازداشت، زندانی و شکنجه می‌شوند، ولی واکنش آن تا این دم به گلایه فیسبوکی خلاصه شده است. مارکس پوتزل، معاون دفتر یوناما، در دسامبر سال گذشته تا جایی در توجیه رفتار طالبان پیش رفت که در گفت‌وگو با یک رسانه آلمانی خواستار بازگشایی سفارت‌های دولت‌های غربی در کابل شد که واکنش‌‌های زیادی را برانگیخت: «درخواست من این است که کشورهای غربی دوباره در افغانستان سفارت‌هایشان را بازگشایی کنند. زمانی که این جا هستید می‌توانید اوضاع را بهتر ارزیابی کنید. انجام این کار از دوحه یا برلین دشوار است. آلمان و دیگر کشورهای غربی در افغانستان منافع دارند، نباید این را فراموش کرد.»
۲- موضع ترکیه در برابر طالبان نیز توام با خوش‌بینی است. سفارت این کشور در کابل باز است و دیپلمات‌های طالبان را نیز پذیرفته است. در تازه‌ترین مورد محمد زبیر ودان، دیپلمات طالبان را به‌حیث دستیار اول در سفارت افغانستان در انقره پذیرفته است. مقام‌های طالبان به‌رغم آن که تحت تحریم سازمان ملل متحد قرار دارند، در چند نوبت به ترکیه سفر کرده‌اند. البته که این کشور میزبان نیروهای مخالف طالبان نیز است. درست است که اوغلو نماینده سازمان ملل متحد است، ولی نمی‌تواند از سیاست خارجی ترکیه در قبال طالبان متاثر نباشد. مهم‌تر از آن ترکیه با پاکستان رابطه عمیقاً دوستانه دارد و این امر نیز بر رویکرد خوش‌بینانه آن نسبت به طالبان خالی از تاثیر نیست.
۳- اوغلو با نماینده‌گان کشورهایی دیدار کرده است که تلاش می‌کنند از طالبان تصویر جذاب و دیدنی در آیینه دنیا به نمایش بگذارند. قطر، پاکستان و ایران کشورهایی هستند که اوغلو با مقام‌های آن‌ها دیدار و گفت‌وگو کرده و به توصیه‌هایشان گوش داده است. موضع پاکستان و قطر در برابر طالبان روشن‌تر از آفتاب است: هر چه در توان دارند، در حمایت از طالبان دریغ نمی‌کنند.
۴- اوغلو دو بار به کابل سفر کرد و با مقام‌های طالبان به‌ویژه سراج‌الدین حقانی، سرپرست وزارت داخله این گروه، دیدار و گفت‌وگوی به ظاهر گرمی داشت. حتا سخنگوی حقانی از قول اوغلو مدعی شد که جامعه جهانی خواستار تعامل گرم با طالبان است: «احساس می‌کند جامعه جهانی علاقه‌مند بهبود تعامل با امارت اسلامی است، اما بعضی نگرانی‌هایی دارند که نباید نادیده گرفته شود.» برعکس با نیروهای مخالف طالبان کم‌تر دیدار داشته که این جامع‌بودن پیش‌نویس گزارش را در معرض پرسش قرار می‌دهد. اگرچه تصویری از فریدون اوغلو با فوزیه کوفی، زن سیاست‌مدار افغان، به نشر رسید که نشان می‌داد در ترکیه دیدار داشته‌اند؛ ولی این گام حداقلی است که برداشته شده است. همچنان، تصویری از حکمت‌خلیل کرزی، معین سیاسی وزارت خارجه دولت پیشین، با آقای اوغلو در استانبول دیده شده است. کرزی نماینده جریان مخالف طالبان نیست و دیدگاه وی نیز پیرامون وضعیت افغانستان امروز روشن نیست. شاید مناسب این بود که اوغلو با جبهه مقاومت ملی، شورای عالی مقاومت ملی برای نجات افغانستان و سایر آدرس‌های سیاسی مخالف طالبان دیدار می‌کرد که نکرده است.
با توجه به نکات فوق، معلوم است که پیش‌نویس ارزیابی اوغلو متاثر از رویکرد طالبان و کشورهایی است که نسبت به طالبان دید خوش‌بینانه دارند و طرف‌دار اعمال تحریم و فشار بیش‌تر بر این گروه نیستند.
قوت‌ گزارش
اگر ارزیابی اوغلو و تیم همکارش حسن و قوتی داشته باشد، فقط در دو نکته خلاصه می‌شود:
۱- از اقدام سازمان ملل برمی‌آید که نوعی اجماع جهانی برای پایان‌دادن به بحران افغانستان شکل گرفته یا در حال شکل گرفتن است. خلق اجماع جهانی و فروخفتن تضاد منافع کشورهای موثر بر سرنوشت افغانستان، عمر امارت طالب را کوتاه می‌سازد؛ چون این گروه از تشنج حاکم بر فضای بین‌الملل به‌ویژه بحران‌های بزرگی چون غزه و اوکراین دارد سود می‌برد. اجماع جهانی دولت سچه طالبانی را در افغانستان نمی‌خواهد و طالبان نیز به‌ساده‌گی به دولت همه‌شمول تن نمی‌دهند. طوری که در پیش‌نویس ارزیابی نیز آمده است: «برای ایجاد حکومت فراگیر، صلح پایدار و توسعه اجتماعی در افغانستان، نیاز به برداشتن گام‌هایی در جهت گفت‌وگوی ملی در این کشور است.» در این صورت طالبان دو گزینه برای انتخاب دارند: یا به خواست جهان تمکین می‌کنند یا میدان را برای نیروهای رقیب خالی.
۲- چیزی که می‌تواند این اجماع نیم‌بند را محکم نگه دارد، نقش سازمان ملل متحد به‌مثابه میانجی است. در پروسه حاضر به کشور خاصی نقش خاصی داده نشده است. برای نمونه، قطر یا امارات متحده عرب که در گذشته در قضیه افغانستان فعال بودند، در این پروسه غایبند. نقش اصلی ازآن سازمان ملل متحد است؛ نهادی که قدرت‌های بزرگ و کوچک به نحوی به آن اعتماد دارند. اگر ارزیابی بازرس مستقل سازمان ملل از سوی شورای امنیت تایید شود، ممکن است جامه عمل به تن کند، مگر این که اعضای دایمی این شورا خلاف آن رای صادر کنند که این بحث دیگر است.
نصیر احمد فایق، سرپرست نماینده‌گی دایمی افغانستان در سازمان ملل متحد، که موضع‌گیری‌های ظاهراً تندی علیه طالبان دارد، از محتوای گزارش استقبال کرده و آن را طرح جامع و همه‌شمول خوانده است. به نظر می‌رسد خوش‌بینی موصوف متاثر از اجماعی باشد که با محوریت سازمان ملل متحد دارد شکل می‌گیرد.