بند کمال‌خان و نقش آن در مدیریت خشک‌سالی نیمروز

افغانستان جغرافیای بسیار متنوع و متفاوت است. این متنوع بودن در تمام خصوصیات جغرافیایی آن – از مسایل انسانی گرفته تا ویژه‌گی‌های طبیعی به چشم می‌خورد. جمعیت تقریباً ۳۵ میلیونی افغانستان به زبان‌های متفاوت و مذاهب مختلف در کنار هم زنده‌گی می‌کنند. کوه‌های هندوکش با ارتفاع ۷۴۸۵ متر دقیقاً در کنار ساحل دریای آمو که با ارتفاع بسیار پایین از سطح دریاهای آزاد قرار دارد، واقع شده است. مناطق کوهستانی افغانستان را شوره‌زارها و شنزارها از هر طرف محاصره کرده است و با اندک‌ترین مسافت از جنگل‌های سرسبز شرق کشور به سرزمین‌های نیمه بیابانی و حتی بیابانی می‌رسیم.
در صورتی که زنده‌گی مردم بدخشان و بامیان با برف و سرما آمیخته شده است، مردم نیمروز در طول عمرشان ممکن است دو الی سه بار بیش‌تر برف را ندیده باشند. سالنگ‌ها در شمال‌شرقی کشور، سالانه بیش از ۱۰۰۰ میلی‌متر نزولات جوی دریافت می‌کند. در عین حال، در مناطق غرب و جنوب‌غرب کشور (دشت جهندم، مارگو، گودزره و…)، حداکثر بارنده‌گی سالانه کم‌تر از ۱۰۰ میلی‌متر است و این ویژه‌گی‌ها و خصوصیات دال بر این دارد که افغانستان سرزمین افراط و تفریط است.
این ناهماهنگی‌ عناصر طبیعی، بر آب و هوا، پوشش گیاهی، نوع خاک و روش زنده‌گی مردم اثر گذاشته است و مناطقی که عاری از ویژه‌گی‌های کوهستانی و هایدرولوژی باشد، باید برای احیای آن اقدامات علمی و اساسی صورت بگیرد.
در همین راستا، موضوع کمبود آب در ولایت نیمروز به دلیل کاهش شدید نزولات جوی و مصرف بی‌رویه منابع آبی نمود جدی پیدا کرده و در سال‌های اخیر، مشکل و معضل اصلی بسیاری از مردم ساکن در مناطق شهری و روستایی این ولایت، کمبود آب بوده است. به جرأت می‌توان گفت که اکثریت فعالیت‌های اقتصادی مردم نیمروز بر پایه فعالیت‌های کشاورزی استوار است و توسعه یا عدم توسعه نیمروز در بخش‌های مختلف ارتباط مستقیم با کشاورزی و البته منابع آبی دارد.
با وقوع خشک‌سالی، کاهش تولیدات و در نتیجه کاهش محصولات کشاورزی، میل و رغبت کشاورزان برای ادامه کار در این بخش کاهش می‌یابد که پیامد آن نیز مهاجرت بی‌رویه روستاییان به شهرها است.
مهاجرت روستاییان به شهرها و ایجاد مشاغل کاذب از یک‌سو و کاهش تولید محصولات کشاورزی از سوی دیگر، بحث مهمی است که باید از آن به عنوان محصول بی‌توجهی منابع آبی و خشک‌سالی در نیمروز یاد کرد. با توجه به این‌که بخش صنعت نیمروز تاکنون موفقیت‌های چندانی نداشته است، حفظ داشته‌های کشاورزی در درجه اول و سپس توسعه این داشته‌ها و توانمندی‌ها، عامل مهمی در رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال در این ولایت محسوب می‌شود. تنها راه عبور از خشک‌سالی و آبادانی دوباره زمین‌های زراعتی و باغ‌ها در این ولایت، مهار آب و احداث بندها است. بروز خشک‌سالی و بحران کمبود آب، تنها به ضعف در زمینه زیرساخت‌های لازم برای مهار آب‌ها مربوط نمی‌شود؛ بلکه بهره‌برداری بی‌رویه از منابع و سفره‌های آبی طی دهه‌های اخیر نقش مهمی در شکل‌گیری این مشکل داشته است.
امروزه بسیاری از باغداران، کشاورزان و روستاییان ولایت نیمروز به شدت با مشکل افت منابع زیرزمینی و کمبود آب درگیر هستند؛ چرا که این مسأله موجب خشک شدن کاریزها، چاه‌های آب و چشمه‌ها در بیش‌تر مناطق این ولایت شده است.
قبل از این، سالانه مقدار زیادی از ذخایر موجود منابع آبی ولایت نیمروز به دلیل نبود یک سیستم مدرن کنترل آب به خارج از کشور سرازیر می‌شد و بسیاری از دشت‌ها و اراضی زراعتی این ولایت با بحرانی جدی بی‌ آبی روبه‌رو بود و اگر این روند به همین منوال ادامه پیدا می‌کرد تا چند سال دیگر تمام مردم نیمروز با کاهش بیش از حد منابع آبی روبه‌رو می‌شدند و این بحران جدی برای مردمان این دیار، به ویژه کشاورزان و روستاییان خیلی پرهزینه تمام می‌شد.
در همین ارتباط، بند کمال‌خان برای رفع این مشکل و حل بحران کمبود آب در نیمروز، یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین بندهای این منطقه به شمار می‌رود. ساخت بند کمال‌خان علاوه بر تامین آب شرب، نتایج دیگری هم‌چون جلوگیری از بروز سیلاب، تامین آب مورد نیاز بخش صنعت و کشاورزی و البته تولید برق را نیز به دنبال دارد.
نیمروز از جمله ولایات هموار و مسطح کشور است. این ولایت تابستان بسیار گرم و سوزان و و زمستان نسبتاً معتدل دارد. نزولات جوی در این ولایت نسبت به ولایات مرکزی و شمال‌شرقی به مراتب کم‌تر است و بیش‌تر در معرض خشک‌سالی‌ها قرار دارد؛ اما با ایجاد بند کمال‌خان دشت‌های غیر قابل کشت، هموار و سوزان نیمروز تبدیل به یک کمربند سبز خواهد شد. اگر نزولات جوی در منطقه نیمروز کم‌تر سرازیز شود، کافی است قله‌ها و دره‌های کوهستانات مرکزی کشور پُر از برف‌ و یخچال‌های طبیعی باشد تا جریان دریای هلمند ادامه داشته باشد و آب آن در بستر بند کمال‌خان ذخیره شود.
این بند آب بیش از ۱۸۴ هزار هکتار زمین را آبیاری و بیش از ۹ مگاوات انرژی برق تولید خواهد کرد. ارتفاع این بند ۱۶ متر و ظرفیت ذخیره آب آن ۵۲ میلیون مترمکعب است. با آن‌که این بند در مقایسه با بند سلما آب کم‌تری را ذخیره می‌کند؛ اما توان کنترل آب آن بسیار بالا است.
منطقه‌ای که بند کمال‌خان در آن واقع شده، بیش‌تر دشت است و شیب کمی دارد. این ویژه‌گی برای کشاورزی بهترین و پربازده‌ترین مزیت است تا از یک‌سو آب ذخیره شده بند کمال‌خان بیابان‌ها و دشت‌های منطقه را تبدیل به مناطق سبز اقتصادی کند و از سوی دیگر، ذخیره این آب‌ها باعث پر شدن سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود و بند کمال‌خان می‌تواند با پدیده خشک‌سالی در نیمروز و حوزه جنوب‌غرب کشور مبارزه کند.
اگر دولت افغانستان بتواند منابع آبی را که از کوه‌های افغانستان سرچشمه می‌گیرد، به شکل درست و علمی مدیریت کند، اراضی خشک و سوزان تبدیل به اراضی سبز، زراعتی و اقتصادی خواهد شد. شهرها و روستاهای بی‌برق، به برق دست‌رسی پیدا خواهند کرد و مشکلات خشک‌سالی، تا اندازه‌ای با ذخیره این آب‌ها کاهش خواهد یافت.