یافتن رهبری برای دوران گذار؛ سوال بزرگ نشست صلح استانبول درباره افغانستان

آخرین رایزنی‌ها برای برگزاری نشستی در استانبول ترکیه جریان دارد، که هدف آن ترسیم نقشه راهی برای ایجاد ساختار سیاسی آینده افغانستان است. این نشست که با میزبانی مشترک سازمان ملل متحد برگزار می‌شود، بزرگترین تحول سیاسی دو دهه اخیر را برای افغانستان رقم خواهد زد.
انتظار می‌رود رهبران سیاسی و قومی افغان دور یک میز با طالبان و در حضور نمایندگان کشورهای با نفوذ منطقه وجهان، بنشینند و درباره سرنوشت افغانستان تصمیم بگیرند. گفته شده بحث درباره برقراری آتش بس دائمی و سراسری و تشکیل حکومت فراگیر در دستور کار نشست استانبول قرار دارد.
یکی از مواردی که گفتگو بر سر آن گریزناپذیر به نظر می‌آید، توافق بر سر نام فردی است که بتواند یک دوران گذارِ پرچالش را رهبری کند. اگرچه در سپهر سیاسی افغانستان، مدعیان رهبری کم نیستند، ولی از همین حالا در مجامع سیاسی افغانستان پرسیده می‌شود که چه کسی قادر به چنین کاری است؟ خصوصا حالا که اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان، گفته است، مایل به هدایت دولت بعدی در دوران گذار نیست.
اگر طرف‌های حاضر در کنفرانس استانبول بر تعیین دولتی انتقالی توافق کنند، آیا پیدا کردن رهبری که برای همه طرف‌ها قابل قبول باشد به سادگی امکان پذیر است؟ در نظر بسیاری، نشست استانبول یادآور کنفرانس تاریخی بن است. در بن آلمان، رهبران افغان بعد از دو هفته بحث‌ها و جدل‌های پر حرارت، زیر سایه فشارها و گاهی تهدیدهای آمریکا، بر سر تشکیل حکومت بعد از طالبان به ریاست حامد کرزی به توافق رسیدند. حالا بعد از بیست سال، رهبران افغان با تصمیم مشابهی روبرو هستند. با این تفاوت که این بار رهبران افغان و گروه طالبان مشترکا بر سر تشکیل دولت جدید تصمیم می‌گیرند.
نام حامد کرزی بار دیگر مطرح شده است. آقای کرزی علاوه بر رهبری حکومت‌های موقت و انتقالی، دو دوره رئیس جمهوری افغانستان بوده است. او در دوران ریاست جمهوری‌اش تلاش زیادی کرد تا با طالبان آشتی کند، ولی این تلاش‌ها به جایی نرسید. آقای کرزی بیشترین تجربه را برای اداره افغانستان دارد اما رابطه او در دوران ریاست جمهوری ‌اش با آمریکا تیره شد. همان زمان جو بایدن رئیس جمهوری فعلی آمریکا که معاون باراک اوباما بود، به کابل سفر کرد. به گفته شاهدان جلسه، جو بایدن در هنگام صرف غذا، بعد از مشاجره‌ای با آقای کرزی، عصبانی شد، و با زدن دستمال سفره بر روی میز غذاخوری، اتاق را ترک ‌کرد. حامد کرزی گفته است که تمایلی به رهبری دوران انتقالی ندارد.
عبدالله عبدالله، رئیس شورای عالی مصالحه ملی افغانستان، هم به عنوان یکی از نامزدها مطرح است. آقای عبدالله در تمام این سال‌ها رهبری یکی از طرف‌های اصلی را در حکومت برعهده داشته و در تحولات سیاسی تاب آوری زیادی از خود نشان داده است. هر چند عبدالله عبدالله، هم گفته است که قصدی برای رهبری حکومت آینده ندارند.
به عنوان یکی دیگر از گزینه‌ها عبدرب رسول سیاف هم مطرح شده است. در نامه جنجالی اخیر آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا، به اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان، از آقای سیاف ذکری به میان آمده بود. آقای سیاف در سال‌های اخیر در میان برخی رهبران سیاسی و قومی افغانستان از نفوذ زیادی برخوردار بوده است ولی طالبان با او میانه خوبی نداشته‌اند. آقای سیاف اخیرا به دلیل بیماری، فعالیت‌های سیاسی خود را کمتر کرده است. نزدیکان آقای سیاف گفته‌اند که تا هنوز هیچ کدام از طرف‌ها چنین موضوعی را رسما با او در میان نگذاشته‌اند.
برای پذیرفته شدن هر کدام از این سه نام، طالبان باید از خود انعطاف زیادی نشان دهند، چرا که ماشین تبلیغاتی آنها در تمام این سال‌ها به شدت علیه این افراد فعال بوده است.
ستار سیرت، از سیاستمداران سابقه‌دار مقیم خارج از افغانستان، نیز به عنوان یکی از نامزدهای احتمالی مطرح شده است. آقای سیرت در کنفرانس بن نامزد رهبری حکومت بعد از طالبان بود، ولی در نهایت، حامد کرزی به این سمت انتخاب شد. گفته شده آقای سیرت در این اواخر با طالبان در قطر هم در ارتباط بوده است. نزدیکان او گفته‌اند که او تمایلی برای عهده دار شدن نقشی رهبری کننده ندارد ولی به عنوان یک افغان همیشه آماده است به کشورش خدمت کند.
درباره حامد گیلانی، رهبر حزب محاذ ملی افغانستان هم کم و بیش گفته می‌شود. حامد گیلانی رهبری یکی از سابقه‌دارترین احزاب جهادی را از پدر خود سید احمد گیلانی به ارث برده است. آقای گیلانی یک سال پیش فعالیت‌هایی را همراه با حامد کرزی و عبدرب رسول سیاف برای هماهنگ کردن موضع جناح‌های سیاسی برای رسیدن به صلح شروع کرد. از حامد گیلانی به عنوان فردی یاد می‌شود که با پاکستان رابطه‌ای حسنه دارد. حامد گیلانی گفته که در زمینه گرفتن “نقشی رهبری کننده در دوره ای موقت” پیشنهاداتی دریافت کرده است، ولی شخص خودش، بیشتر از اینکه به قدرت فکر کند، به صلح فکر می‌کند و “اقامه یک نظام اسلامی همه شمول”.
مدتی است که در افغانستان شماری از بازرگانان و صاحبان سرمایه، بیشتر از قبل وارد صحنه سیاست شده اند. از رِئیس مجلس نمایندگان و بعضی اعضای این مجلس گرفته تا یک عضو کابینه و حتی یک نماینده فوق العاده رئیس جمهوری افغانستان در امور توسعه اقتصادی، تجاری که کمتر از یک سال پیش به دلیل کرونا درگذشت.
از طیف فعالان اقتصادی، نام احمدشاه درانی، تاجر افغان مقیم امارات متحده عربی در برخی رسانه‌ها مطرح شده است. آقای درانی چهره‌ای کمتر شناخته شده است که بر اساس برخی گزارش‌ها، در سال‌های اخیر، ارتباطاتی با گروه‌های دخیل در مذاکرات صلح داشته است. همین ارتباط‌ها باعث شده تا نام آقای درانی در رسانه‌ها و محافل سیاسی مطرح شود. اخیرا، حبیب الرحمان پدرام، نماینده هرات در مجلس نمایندگان، در یک گفتگوی تلویزیونی، در کنار دیگر نام‌های مطرح، اشاره‌ای هم به آقای درانی کرد. گفته می‌شود که آقای درانی با هر دو طرف منازعه یعنی شماری از رهبران طالبان و سیاستمداران مخالف آنها در کابل، رابطه‌ای حسنه دارد. نزدیکان او گفته‌اند که تلاش آقای درانی برای برقراری صلح است و او در این راستا هرچه در توان دارد، انجام می‌هد. نداشتن سابقه سیاسی و ناشناخته بودن در عرصه سیاست از ویژگی‌های این گروه افراد است. اگرچه در صورت به قدرت رسیدن آنها، این نخستین بار نخواهد بود که چهره‌ای کمتر شناخته شده در سیاست افغانستان، اداره امور را در دست می‌گیرد.
البته تجربه نشان داده است که در افغانستان، همه محاسبه‌ها، می‌تواند در دقایق آخر به یکباره تغییر کند و نام‌هایی کم یا زیاد شوند. اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان، با تعویض رهبری به این شیوه شدیدا مخالف است. آقای غنی می‌گوید رهبر آینده افغانستان باید مشروعیت خود را از انتخابات بگیرد. او با ارائه نقشه راهی برای صلح گفته که اگر منفعت کشور در این باشد که حکومت کنونی دوره کاری‌اش کوتاه‌تر شود، حاضر است انتخابات زودهنگام برگزار کند و حتی از شرکت در دور بعدی انتخابات به عنوان نامزد صرف نظر کند. رئیس جمهوری افغانستان با قاطعیت گفته که در غیر این صورت، خود و معاونانش استعفا نخواهند کرد و تن به یک «معاهده ننگین» نخواهند داد.
ولی آمریکای خسته از جنگ، توافق سیاسی بین رهبران افغان و طالبان را در چارچوب همایش‌هایی مثل استانبول، سریعترین و بهترین شیوه پایان جنگ بیست ساله افغانستان می‌داند. این تاکید بر سرعت حل بحران، نشان‌دهنده ناامیدی این کشور از روند مذاکرات دوحه بین طالبان و دولت افغانستان هم هست. این روند که از هفت ماه پیش شروع شده، به کندی پیش می‌رود و در مواردی هم به مشکل برخورده است.
ورود جو بایدن به کاخ سفید، باعث چرخش فضای سیاسی آمریکا شد. سیاست خارجی آمریکا در قبال افغانستان و منطقه هم کم و بیش تغییر کرد. نگرش تیم جدید در کاخ سفید بر چند جانبه‌گرایی و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در میان متحدان خود استوار است. این موضوع در زمینه افغانستان بیشتر از سایر موارد برجسته است. حتی کشورهایی مثل روسیه و چین که با آمریکا اختلافاتی جدی دارند، در زمینه افغانستان با واشنگتن اعلام همنوایی و هماهنگی کرده‌اند. گردهمایی رهبران افغان و نمایندگان طالبان در مسکو با حضور نمایندگانی از چین، آمریکا، ترکیه، قطر و پاکستان نمونه‌ای از این همکاری هاست.
آمریکا برای سازمان ملل متحد که در روند صلح افغانستان در حاشیه بوده، نقش روشن و برازنده‌ای قائل شده است. دبیرکل سازمان ملل هم با دلگرمی، نماینده ویژه‌ای در امور صلح معرفی کرده تا نشست‌هایی را در این رابطه میزبانی کند. از جمله نشست وزرای خارجه و نماینده‌های کشورهای مهم منطقه خصوصا ایران. به نظر می‌آید که یکی از اهداف آمریکا برای برجسته کردن نقش سازمان ملل، هموار کردن راه برای شرکت ایران در این نشست باشد. ایران به عنوان همسایه پرنفوذ افغانستان، علاوه بر ارتباط نزدیک با جناح های متعدد سیاسی افغان، رابطه خود را با دولت مرکزی هم حسنه نگه داشته است.
آمریکا، ترکیه و سازمان ملل همه برای موفقیت کنفرانس استانبول آستین بالا زده‌اند. زلمی خلیلزاد، نماینده ویژه آمریکا برای صلح افغانستان،مقام‌های بلندپایه ترکیه و نماینده سازمان ملل در امور صلح در هفته‌های اخیر سرگرم رایزنی با طرف‌های افغان بوده‌اند تا بتوانند قبل از برگزاری کنفرانس استانبول، اختلاف نظرها بر سر مسائل اصلی مورد بحث را کم کنند. تجربه نشان داده که بدون دخالت کشورهای خارجی، بحث روی مسائل حساس بین گروه‌های افغان طولانی و جنجالی شده و در بسیاری موارد هم بدون نتیجه پایان یافته است.
افغان‌هایی که در دو دهه گذشته در سایه انفجار، انتحار، قتل و خونریزی زندگی کرده‌اند، از هر ساختاری که باعث ختم جنگ و برقراری ثبات و آرامش شود، حمایت می‌کنند اما درباره پیامدهای این تغییر بزرگ هم نگران هستند. از نظر آنها روشن نیست که در ساختاری با حضور طالبان، دستاوردهای بیست سال گذشته به چه سرنوشتی دچار خواهد شد. اینکه چه بخشی از این دستاوردها حفظ می‌شود و چه مواردی قربانی روند صلح خواهد شد. اما در حال حاضر آنچه معلوم است اینست که برای آمریکا اولویت توافق سیاسی طرف‌ها بر سر تشکیل دولت جدید و برقراری آتش بس سراسری است. ابرقدرتی که تلاش می‌کند تا هرچه زودتر خود را از مخمصه جنگی خلاص کند که تا اینجا طولانی‌ترین جنگ تاریخ این کشور به حساب می‌آید.