نقش آموزش و سرمایه انسانی در رشد اقتصادی افغانستان

رشد اقتصادی از اهداف هر اقتصاد است. امروزه در تمام جهان تعلیم و تربیه منشا و مظهر توسعه‌یافته‌گی، تحول و انکشاف هر کشور تلقی می‌شود. سرمایه انسانی در کنار دیگر عوامل تولید، از مهم‌ترین و موثرترین عوامل دست‌‌یابی به رشد اقتصادی به‌ شمار می‌رود. از این‌رو، توجه جدی نظریه‌پردازان و سیاست‌گذاران را به خود جلب کرده است. افغانستان در طی سال‌های اخیر به ‌دلایل گوناگون رشد نزولی اقتصادی را تجربه کرده، با این وجود، سرمایه انسانی سهم قابل ملاحظه‌ای در رشد اقتصادی کشور داشته است.
رشد اقتصادی یک مفهوم کمی است و به افزایش سالانه تولیدات ناخالص داخلی گفته می‌شود. سرمایه انسانی در کنار منابع طبیعی، نیروی‌ کار، سرمایه فیزیکی و فناوری نقش موثر در افزایش تولید ناخالص داخلی و ارتقای ظرفیت تولید دارد. سرمایه انسانی عبارت از دانش و مهارت‌های نیروی کار است که از طریق آموزش‌ و تجربه به دست می‌آید. این روند نیازمند زمان است؛ یعنی مهارت‌ها و تجارب در طول زمان دگرگون می‌شود و گسترش می‌یابد. فراگیری مهارت و کسب تجربه از طریق آموزش در مکاتب، دانشگاه‌ها و در جریان کار ممکن می‌شود. این امر بدیهی است که نیروی کار باسواد و ماهر نسبت به دیگران فعال‌تر و سازنده‌تر است. از این‌رو، یک رابطه مستقیم میان بهره‌وری نیروی کار و رشد اقتصادی وجود دارد.
میزان درآمد نیروی کار به بهره‌وری و سرمایه انسانی بسته‌گی دارد. با وجود ارتباط مثبت بین سرمایه انسانی و درآمد سرانه، انباشت سرمایه انسانی باعث افزایش درآمد سرانه می‌شود. درآمد سرانه افغانستان در سال ۲۰۰۲ حدود ۱۷۹.۴ دالر بود و در سال ۲۰۱۹ به ۵۰۷.۱ دالر افزایش یافت. این افزایش در رشد درآمد سرانه با درنظرداشت رشد جمعیت، بیان‌گر نقش بیش‌تر سرمایه انسانی و سایر عوامل در رشد و توسعه اقتصادی در مدت ۱۷ سال است.۱ این روند نه تنها باعث رشد اقتصادی؛ بلکه سبب توسعه اجتماعی و غنای فرهنگی نیز شده است.
یکی از شاخص‌های مهم توسعه‌یافته‌گی، میزان دسترسی به امکانات آموزشی، فرهنگی، تحصیلات عالی و باسوادی مردم یک کشور است. میزان باسوادی در کشور ما به دلایل گوناگون فرهنگی، عدم دسترسی به امکانات آموزشی و چهار دهه جنگ بسیار پایین است. هرچند طی ۲۰ سال اخیر شمار دانش‌آموزان و دانشجویان رشد بسیار چشم‌گیری داشته است؛ اما در مسیر تعلیم و تربیه باکیفیت تا هنوز مشکلات و چالش‌های بسیاری وجود دارد. به طور کلی در سال ۱۳۹۲ حدود ۲۸.۱ درصد و در سال ۱۳۹۷، ۳۴ درصد مردم افغانستان باسواد گزارش شده است که در سطح جهان و منطقه، یک رقم بسیار پایین تلقی می‌شود.۲ در سال ۲۰۱۸، بانک جهانی شاخص سرمایه انسانی را نشر کرد که دست‌یابی سرمایه انسانی به توانایی کاملش را مورد اندازه‌گیری قرار می‌دهد. افغانستان ۳۹ درصد پتانسیل خود را مشبوع می‌سازد؛ در مقایسه، قرقیزستان ۵۸ درصد و تاجیکستان ۵۳ درصد این ظرفیت را مشبوع می‌سازند.۳ هرچند سهم افغانستان نسبت به میانگین جنوب آسیا پایین‌تر است؛ اما این سهم از میانگین کشورهای کم‌درآمد بالاتر می‌باشد.
براساس آمارها، سکتور تعلیم و تربیه ۲.۱ درصد تولیدات ناخالص داخلی را در سال ۱۳۹۹ به خود اختصاص داده است که یک کاهش ۱۸.۰۷ درصدی را در رشد این سکتور براساس قیمت ثابت ۱۳۹۵، نظر به سال ۱۳۹۸ نشان می‌دهد.۴ دلیل این کاهش، رکود فعالیت‌های اقتصادی کشور به دلیل گسترش بیماری واگیر کرونا بوده است. هم‌چنان در بودجه سال ۱۳۹۹، حدود ۴۹ میلیارد افغانی به این سکتور اختصاص داده شده بود.۵ بنابر اهمیت سرمایه انسانی، دولت افغانستان می‌بایست وجوه بیش‌تری را برای توسعه آموزش اختصاص و دسترسی به آموزش را در تمام سطح کشور در اولویت‌های استراتژی خود قرار دهد.
سیاست‌گذاران و حکومت برای ارتقای سرمایه انسانی و رسیدن به رشد و توسعه پایدار اقتصادی، راهکارهای زیر را می‌بایست طرح و تطبیق کنند:
فراهم‌سازی امکانات آموزش همه‌گانی در تمام سطوح کشور به طور رایگان، یکی از راهکارهای خوب در جهت توسعه نیروی انسانی و در نهایت افزایش تولید ناخالص داخلی است.
برگزاری سمینارهای آموزشی و ارایه برنامه‌ها برای ارتقای ظرفیت کارمندان دستگاه‌ها و ادارات دولتی.
افزایش سرمایه‌گذاری روی جوانان و تجهیز آن‌ها با مهارت‌های لازم جهت کاهش بیکاری و تاثیرات اجتماعی آن.
تقویت منابع انسانی و مهارت‌های مدیریتی جهت رشد شرکت‌های تولیدی.
حمایت وسیع حکومت از سکتور خصوصی‌ و کاهش موانع فعالیت‌های آن؛ چون سکتور خصوصی مهم‌ترین عامل برای کاهش بیکاری و اشتغال‌زایی است.
افزایش هزینه‌های بهداشتی، آموزش و سایر خدمات اجتماعی در بودجه ملی توسط حکومت.
ایجاد دانشگاه‌ها، مکاتب، کتاب‌خانه‌های عمومی و مراکز تحقیقاتی.
تطبیق برنامه‌های سوادآموزی در سطح روستاها و مناطق دوردست کشور.
سرمایه‌گذاری در بخش ارتباطات و فراهم‌سازی سهولت‌ها جهت دسترسی شهروندان به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی. قابل یادآوری است که رسانه‌های جمعی نیز نقش مهمی را در آگاهی‌دهی عمومی در جامعه ایفا می‌کنند.
خلاصه این‌که آموزش و سرمایه انسانی بیان‌گر کیفیت نیروی‌ کار است و به حیث عامل تولید، در کنار سرمایه فیزیکی و منابع انسانی، نقش موثری در افزایش میزان بهره‌وری نیروی انسانی، تولیدات سکتور خدمات، کشاورزی، صنعت و در نهایت رشد اقتصادی افغانستان در سال‌های اخیر داشته است.
منبع‌ها
۱- گزارش بانک جهانی:
https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?locations=AF&start=2002
۲- کتاب «اقتصاد افغانستان»، اثر محمد توسلی غرجستانی، ص۵۰.
۳- توسعه سکتور خصوصی و پالیسی‌های کارآفرینی:
www.oecd.org/eurasia/competitiveness-programme/central-asia/Boosting-Private-Sector-Development-and-Entrepreneurship-Afghanistan-2019-Dari.pdf
۴- سال‌نامه احصائیوی ۱۳۹۹.
۵- سال‌نامه احصائیوی ۱۳۹۹.