ظرفیت‌های بیش‌تر ترکمنستان برای میزبانی مذاکرات صلح در مقایسه با قطر

مقدمه:
مذاکرات صلح حکومت افغانستان و گروه طالبان در سال ۲۰۲۰ در دوحه قطر شروع شد. در آغاز، باورمندی بر این بود که این روند می‌تواند به ختم جنگ در افغانستان بینجامد و ثبات و امنیت در افغانستان پایدار شود. اما سقوط جمهوریت و ورود طالبان به کابل در ۱۵ آگست ۲۰۲۱، همه امیدواری‌ها را برهم زد و افغانستان بار دیگر تبدیل به تهدیدی برای منطقه و جهان شد. در میان همه شک و تردیدها نسبت به چه‌گونه‌گی شکست مذاکرات صلح،‌ برخی‌ها سیاست‌های قطر در منطقه و جهان را مقصر می‌دانند و شاید اگر کشور دیگری برای میزبانی مذاکرات انتخاب می‌شد،‌ نتیجه گفت‌وگوها چیزی بهتر از امروز بود. البته بی‌نتیجه ماندن مذاکرات صلح دلایل بی‌شماری می‌تواند داشته باشد، اما در این مقاله سعی شده به‌ ویژه‌گی‌های ترکمنستان که سال‌ها به دنبال میزبانی گفت‌وگوهای صلح افغانستان بود،‌ برشمرده شود و این‌که سیاست‌های داخلی، منطقه‌ای و جهانی این کشور چه‌قدر می‌تواند به نفع تغییر در روند مذاکراتی باشد که به صلح و ثبات پایدار در افغانستان می‌انجامد.
قطر و سیاست‌های منطقه‌ای آن
قطر از نظر حمایت از گروه‌های بنیادگرا در رقابت شدید با عربستان سعودی قرار دارد،‌ طوری که اخوان‌المسلمین بیش‌تر از سوی قطر و سلفی‌ها و وهابی‌ها از سوی عربستان سعودی رهبری می‌شوند. روابط سیاسی دو کشور نیز توام با تنش است. چنانچه در سال ۲۰۱۷ چهار کشور امارات متحده عربی،‌ بحرین و مصر با محوریت عربستان سعودی همه روابط دیپلماتیک خود را با قطر قطع کردند و روابط دو طرف بعداً با پادرمیانی امریکا به حالت عادی بازگشت. عمده‌ترین دلیل این تنش‌ها، حمایت قطر از برخی همسایه های افغانستان بود که در بیانیه امیر قطر در آن زمان، بازتاب یافت. با این‌که از نگاه دینی – مذهبی،‌ کشورهای عربی بیش‌ترین تاثیرگذاری را روی افراد طالبان دارند، اما جایگاه عربستان سعودی در مقایسه با سایر کشورهای عربی و مسلمان همیشه و در طول دوره جهاد در افغانستان، منحصر به فرد بوده است. اما وقتی مذاکرات به قطر منتقل شد، بدون شک رقبای جدی قطر به‌شمول عربستان سعودی، مصر، بحرین، اردن و امارات نه حاضر به همکاری بودند و نه هم می‌خواستند تکت برنده مذاکرات صلح به نام قطر زده شود. اما نزدیکی این کشور به امریکا و پاکستان عمده‌ترین دلیل بردن محل مذاکرات صلح به دوحه شناخته می‌شود.
ترکمنستان و سیاست بی‌طرفی
ترکمنستان که زمانی یکی از جمهوریت‌های شوروی سابق بود، در سال ۱۹۹۵ سیاست خارجی بی‌طرف خود را در سازمان ملل ثبت کرد. ترکمن‌ها ادعا می‌کنند که یگانه کشوری در دنیا هستند که دو بار سیاست بی‌طرفی‌شان در سازمان ملل تایید و در طول این مدت، توانستند تمام معیارهای بی‌طرفی را رعایت کنند و جایگاهی نزد سازمان ملل پیدا کنند.
ترکمنستان استقلال خود را به تاریخ ۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱ از شوروی سابق به‌دست آورد.‌ این کشور که در مقایسه با سایر کشورهای آسیای مرکزی، از نفوس کم‌تر و آسیب‌پذیری بیش‌تر برخوردار است، به دنبال طرح پالیسی بی‌طرفی برامد. صفر مراد نیازوف، اولین رییس جمهور ترکمنستان، برای نخستین بار سیاست خارجی این کشور را به سازمان ملل متحد ارایه کرد. ظاهراً ترکمنستان برخلاف کشورهایی چون اوکراین و گرجستان و یا حتا سویس،‌ توانست به اصول بی‌طرفی خود پابند بماند و ازاین‌رو،‌ این کشور در هیچ سازمان نظامی منطقه‌ای و جهانی عضویت نداشته و به صورت عموم با تمام کشورهای جهان روابط دوستانه دارد و هیچ تفکیکی میان آن‌ها قایل نیست. از همین رو، وقتی سردار بردی محمدوف به عنوان رییس جمهور جدید در سال ۲۰۲۱ برگزیده شد،‌ بر تداوم سیاست بی‌طرفی ترکمنستان که استوار بر اصولی مانند همسایه‌گی خوب،‌ احترام متقابل و‌ همکاری‌های متقابل و مفید با تمام کشورهای جهان است،‌ تاکید کرد.
پیشینه میزبانی ترکمنستان از مذاکرات صلح افغانستان
ترکمنستان به‌عنوان همسایه شمالی افغانستان و با مرز مشترک حدود ۸۶۰ کیلومتر، دارای منافع مشترک امنیتی و اقتصادی با افغانستان است. ورود غیرقانونی،‌ قاچاق و ترافیک مواد مخدر،‌ اجرای پروژه‌های منطقه‌ای انتقال انرژی جز برنامه‌های کلان میان دو کشور است. بر همین مبنا، ترکمنستان به دنبال افغانستان با صلح پایدار است که هم مسوولیت تامین امنیت سرحدات خود را بر عهده بگیرد و هم زمینه صادرات انرژی برق و گاز ترکمنستان به جنوب آسیا فراهم شود. ترکمنستان همواره علاقه‌مند میانجی‌گیری در مذاکرات صلح افغانستان بوده و تلاش کرده تا میزبان گفت‌وگوها برای صلح و ثبات در افغانستان باشد.
بخش اول تلاش‌های ترکمنستان به دوره اول حاکمیت طالبان (۱۹۹۶ – ۲۰۰۱) در افغانستان و هماهنگی گفت‌وگوهای صلح این گروه با جبهه متحد ملی برمی‌گردد. سـازمان ملـل، ایـالات متحـده امریـکا و کشـورهای منطقـه گزینه‌هـای محـدودی بـرای فراخوانـدن طالبـان بـه منظـور گفت‌وگوهـای دوجانبـه بـا جبهـه متحـد در دسـت داشـتند. یکی از این تلاش‌ها، نشست شش به علاوه دو کشورهای همسایه افغانستان (ترکمنستان،‌ اوزبیکستان، ایران،‌ پاکستان، تاجیکستان و چین) به علاوه امریکا و روسیه به ابتکار رییس جمهور اوزبیکستان بود که در سال ۱۹۹۷ آغاز شد. دو طرف گفت‌وگوکننده نشست‌های مختلفی را در پایتخت کشورهای شامل فارمت ۲+۶ به هدف تشکیل حکومتی با اشتراک همه جوانب و اقوام برگزار کردند که تحت نظارت سازمان ملل و با حضور نماینده آن،‌ اخضر ابراهیمی بود.
جدی‌ترین این دور گفت‌وگوها میان طرف‌های درگیر، نشسـت عشـق‌آباد بود کـه به تاریـخ ۱۱ مـارچ ۱۹۹۹ در ترکمنسـتان برگـزار شـد. ترکمنسـتان بـا آن¬کـه همـواره تـلاش می¬کـرد در برابـر رادیکالیسـم اسـلام‌گرایان طالـب بیـدار باشـد، حمایت‌هـای دیپلماتیـکش را بـرای گفت‌وگوهـای بین‌الافغانـی اعـلام کـرد. این نشست تنهـا رویـداد دیپلماتیـک دوره طالبـان بـود کـه در آن نماینـده‌گان سیاسـی جناح‌هـای درگیـر دور یـک میـز نشسـتند. دو طرف گفت‌وگوکننده در این مذاکرات به توافقاتی دست یافته بودند.
انـزوای امـارت اسـلامی طالبـان و بی‌اعتمـادی طالبـان نسـبت بـه سـازمان‌های بین¬المللـی ماننـد سـازمان ملـل، فضـای کمـی بـرای تلاش¬هـای دیپلماتیـک باقـی گذاشـته بـود. تنهـا فرصـت اسـتثنایی، نشسـت ترکمنسـتان بـود کـه آن¬هـم بـه دلیـل عـدم توافـق طالبـان و جبهـه متحـد بـر سـر مساله رهبـری افغانسـتان از سوی استاد ربانی و یا ملا محمد عمر، بـدون نتیجـه پایـان یافـت.
ترکمنستان و گفت‌وگوهای صلح دوره جمهوریت
زمانی که گفت‌وگوهای صلح میان حکومت افغانستان و گروه طالبان جدی‌تر شد، بار دیگر نام ترکمنستان به‌عنوان میزبان نشست‌ها به میان آمد. ترکمنستان که همچنان علاقه‌مند حداقل یک دور نشست مشورت‌های صلح بود، برای اولین بار به صورت رسمی در سال ۲۰۱۳ این درخواست را به جانب افغانستان ارایه کرد. طرح ترکمنستان برگزاری گفت‌وگوهای صلح زیر نظر سازمان ملل بود،‌ شرطی که جانب افغانستان آن را نپذیرفت. عمده‌ترین دلیل افغانستان برای عدم پذیرش،‌ بحث نظارت سازمان ملل از گفت‌وگوها بود. افغانستان به این باور بود که گفت‌وگوهای صلح میان دو طرف (حکومت و طالبان) و بدون طرف سومی برگزار گردد، تا جز منافع حکومت و طالبان دیگر هیچ منفعت طرف سومی دخیل نباشد.
نتیجه‌گیری
از آن‌جایی که هیچ کشوری در نظام بین‌الملل نمی‌تواند بدون تعامل با سایر واحدهای سیاسی و به تنهایی به ثبات سیاسی،‌ اقتصادی و اجتماعی برسد،‌ لذا گروه طالبان هم نمی‌تواند بدون تعامل و ارتباط با جامعه جهانی،‌ وضعیت فعلی افغانستان را ادامه دهند. بررسی خواسته‌های جامعه جهانی و متقاعد کردن طالبان به پذیرش آن،‌ نیازمند زمینه‌سازی روندی است که همه جناح‌ها در آن شرکت داشته باشند. شرکت جناح‌ها نباید به معنای تقسیم قدرت میان افراد خاص تعبیر شود، بلکه تشریک دیدگاه‌های اقوام و احزاب مختلف در افغانستان است تا بر مبنای آن،‌ جای بحث روی همه موارد به‌شمول نوع نظام سیاسی و جغرافیای افغانستان فراهم شود. برای شروع چنین روندی، ترکمنستان می‌تواند با توجه به دلایل ذیل،‌ به‌عنوان یک گزینه مناسب جهت میزبانی به عوض قطر در نظر گرفته شود:
حاکمیت طالبان در افغانستان در نتیجه موافقت‌نامه دوحه برقرار شده است. این امر بدگمانی و بی‌باوری نسبت به قطر نزد مردم افغانستان و سیاست‌مداران را بیش‌تر کرده و لذا هیچ اعتباری برای تداوم گفت‌وگوهای صلح در دوحه باقی نمانده است. ازاین‌رو،‌ ایجاب می‌کند در صورتی که مذاکرات برگزار گردد،‌ محل آن تغییر یابد.
منافع کلان امنیتی و اقتصادی ترکمنستان در افغانستان باثبات تامین می‌شود. ازاین‌رو، چون تقابل منافع میان دو کشور وجود ندارد، این امر نیت صادقانه ترکمنستان در میزبانی نشست‌های صلح را ثابت می‌سازد.
ترکمنستان با استفاده از سیاست بی‌طرفی خود با همه کشورها و جریان‌ها رابطه نیک و حسنه دارد. این امر باعث شد که ترکمنستان در گذشته صرف نظر از این‌که گروه طالبان دشمن حکومت افغانستان شمرده می‌شد، با هر دو طرف رابطه خوب داشته باشد.
ترکمنستان نه تنها در دور اول حاکمیت طالبان در افغانستان با این گروه رابطه داشت، بلکه پس از روی کار آمدن حکومت جدید (۲۰۰۱ – ۲۰۲۱) نیز کماکان این رابطه برقرار بود. ترکمنستان بارها همراه اعضای رهبری طالبان مستقر در دوحه ملاقات کرده و در چندین نوبت هیات‌های طالبان به ترکمنستان سفر کردند. این نوع رابطه می‌تواند انگیزه و موافقت طالبان را به برگزاری مذاکرات صلح در عشق‌آباد بیش‌تر کند.
ترکمنستان در طول ۲۸ سال گذشته تحت نظر سازمان ملل، همه معیارها و اصول سیاست بی‌طرفی را رعایت کرده است. این امر باعث شده که رابطه تنگاتنگی با سازمان ملل و همه نماینده‌گی‌های این سازمان برقرار کند. ترکمنستان می‌تواند از این ظرفیت به نفع نشست‌های صلح استفاده کند. این در حالی است که ترکمنستان بارها ادعا کرده که حاضر است از همه ظرفیت‌ها و آبرویی که در سطح نظام بین‌الملل دارد به نفع مذاکرات صلح افغانستان استفاده کند.
می‌توان چنین ادعا کرد که تقریباً همه کشورهای منطقه دارای رابطه حسنه با ترکمنستان هستند. در صورتی که روند مذاکرات صلح به عشق‌آباد انتقال یابد، شاید هیچ کشور همسایه افغانستان و منطقه نظر مخالف نداشته باشد.
سیاست‌مداران امروزی مخالف طالبان اغلباً اعضای جبهه متحد ملی سابق و یا گروه‌های مجاهدین هستند که رابطه خوبی با ترکمنستان دارند. ازاین‌رو، این کشور می‌تواند اکثر گروه‌های مخالف طالبان را دور هم جمع کند.
ترکمن‌ها مسلمان و حنفی‌مذهب هستند. این امر می‌تواند مانع دینی – مذهبی را برطرف سازد.